Тотраты Владислав: “Сӕйрагдӕр — инвестицион куыст фӕхуыздӕр кӕнын”

0
329

 

Ӕрыдоны районы цӕры 31796 адӕймаджы. Нырыккон царды уавӕртӕ канд ӕрыдоны районы нӕ, фӕлӕ республикӕйы дӕр ӕмӕ ӕнӕхъӕн бӕстӕйы дӕр иухуызон сты: нӕ фаг кӕны куысты бынӕттӕ, социалон-экономикон фарстытӕ лыг кӕнынӕн фаг нӕй ахадгӕ мадзӕлттӕ. Фӕлӕ, паддзахадон ӕмӕ республикон сӕрмагонд программӕты бындурыл бирӕ хъуыддӕгтӕ арӕзт цӕуы. Фондз азы размӕ ӕрыдоны районы сӕргъы ӕрлӕууыд Тотраты Владислав. Ахӕм чысыл рӕстӕгмӕ ӕппӕт лыггӕнинаг фарстытыл аххӕссӕн нӕй, фӕлӕ архайы нӕ республикӕйы Хицауады ӕххуысӕй ӕмбӕлгӕ фадӕттӕ аразыныл. Куыд у абон ӕрыдоны районы социалон-экономикон ӕмӕ ӕхсӕнадон уавӕр? Уый тыххӕй бӕлвырд дзуаппытӕ «Рӕстдзинад»-ы уацхӕссӕг Саутӕты Тамилӕйӕн радта Тотраты Владислав:

— Афӕдзы ӕмбис фӕцис. Цы бафтыд уӕ къухы лыггӕнинаг фарстытӕй сӕххӕст кӕнын?

— Бирӕ фӕрнджын хъуыддӕгтӕ сарӕзтам, къорд азы сӕххӕст кӕнын нӕ къухы цы не ‘фтыд, ахӕмтӕ. Нӕ республикӕйы Хицауады ‘рдыгӕй нӕм хуыздӕр цӕстдард цӕуы ӕмӕ нын уый стыр ахъаз у нӕ фӕндтӕ ӕххӕст кӕнынӕн. Битарты Вячеслав хъӕуты цӕрджытимӕ фембӕлдтыты йӕхимӕ фӕнысан кӕны ӕппӕты ахсджиагдӕр фарстытӕ, байхъусы адӕммӕ, цы сӕ тыхсын кӕны, цӕмӕй не сты разы, цы саразын хъӕуы, уыцы хабӕрттӕм, стӕй сӕ бабар кӕны министрадтӕн, Хицауады уӕнгтӕн ӕмӕ районты сӕргълӕуджытӕн, цӕмӕй сыл бакусой. Мах районы цӕрджытимӕ фембӕлды рӕстӕг дӕр республикӕйы Сӕргълӕууӕгмӕ бирӕ фарстытӕ радтой. Уӕлдай риссагдӕр фарстытӕ уыдысты доны хӕтӕлтӕ ӕмӕ фӕндӕгты цалцӕджы куыстыты фӕдыл. Ӕмӕ райдыдтам уыцы хъуыддӕгтыл архайын. Битары-фырт ӕхцайы фӕрӕзтӕ ссардта федералон ӕмӕ республикон бюджетты. Доны хӕтӕлтӕ зӕххы бын баивыны куыстытӕн нын радих кодта 100 милуан сомы. Мичурины уал баивтам доны хӕтӕлтӕ, ныр та кусӕм Хъӕдгӕроны.

Уым канд доны хӕтӕлтӕ нӕ баивтам. Цалцӕггонд ӕрцыдысты скъола ӕмӕ Культурӕйы галуан дӕр. Ахӕм куыстытӕ кӕнӕм Къостайыхъӕуы ӕмӕ Мичурины дӕр. Ӕхцайы фӕрӕзтӕ сыл хардзгонд ӕрцыд 30 милуан сомы. Скъолаты цалцӕгӕн ӕхцайӕ баххуыс кодта нӕ республикӕйы Хъӕууон хӕдзарады министрад. Хъӕдгӕроны сӕйраг уынг дӕр сцалцӕг кодтам, ныр дзы ӕвӕрӕм электрон цырӕгътӕ. Ӕдӕппӕтӕй ацы аз кусӕм 29 объектыл. Иутӕ дзы ног арӕзтӕдтӕ сты, иннӕтӕ та — бындурон цалцӕггӕнинаг. Ӕрыдоны аразын райдыдтам ног спорткомплекс, ӕмӕ йыл районы цӕрджытӕ тынг цин кӕнынц.

— Ӕрӕджы дыккаг бынат лӕвӕрд ӕрцыд уӕ районы цӕрӕнуатон-коммуналон хӕдзарады къабазӕн, йӕ къухы хорз ӕнтыстдзинӕдтӕ кӕй бафтыд, уый тыххӕй. Цӕуыл кусут дарддӕр?

— Архайӕм алыхуызон паддзахадон программӕты. Уыдонӕй иу у «Горӕты алфамбылай»-ы бындурыл арӕзт конкурс «Хуыздӕр хъӕуккаг цӕрӕн бынат». Ӕмӕ нын дыккаг бынат саккаг кодтой. Фӕлӕ уый конкурсы иу хай уыдис. Архайӕм дыккаг хайы дӕр, ӕмӕ та куы рамбулӕм, уӕд нын фылдӕр ӕхца радих кӕндзысты, ӕмӕ уыдонӕй дӕр истытӕ сараздзыстӕм.

Дыккаг бынат нын радтой, ӕрыдоны аивдзинадыл кӕй бакуыстам, уый тыххӕй. Центр рацарӕзтам ногӕй, парчы, скверы ног къахвӕндӕгтӕ — тротуартӕ сарӕзтам, дидинджыты клумбӕтӕ, фӕлладуадзӕн бынӕтты ног бандӕттӕ хорз фидауынц ӕмӕ адӕймаджы зӕрдӕйӕн ӕхсызгондзинад дӕттынц. Къахвӕндӕгтӕ аразӕм Хъӕдгӕроны, Бӕрӕгъуыны, Фыййаджыбыл ӕмӕ Къостайыхъӕуы дӕр.

— Районы куысты бынӕттӕ фаг кӕй нӕй, уый бӕлвырд у. Цы хъӕуы, цӕмӕй фӕзыной, уымӕн?

— Сӕйрагдӕр у инвестицион куыст. Махмӕ зӕххытӕй уӕлдай ницы ис. Сӕ фылдӕр сты хицӕн адӕймӕгты къухы. Уый у нӕ риссагдӕр ӕмӕ зындӕр фарст. Советон азты районы цӕрджытӕ куыстой совхозты ӕмӕ колхозты. Алы фӕззӕг дӕр сӕ тыллӕгӕй истой хай. Ныр бирӕтӕн уыцы зӕххытыл кусыны бар нал ис, арендаторты къухы кӕй сты, уый аххосӕй. Кировыхъӕуы зӕхх дихгонд ӕрцыд хицӕн адӕймӕгтыл. Къостайыхъӕуы та бынтон ӕвзӕр уавӕры ис уыцы фарст.

Битарты Вячеславимӕ фембӕлды рӕстӕг хъӕуы цӕрджыты фӕндыд ацы хъуыддаг сбӕлвырд кӕнын. Битары-фырт загъта, цӕмӕй уыцы зӕххытӕ район фӕстӕмӕ райса ӕмӕ сӕ инвестицион проекттӕн радта. Афтӕмӕй уыцы зӕххытӕй раздӕхтам 1000 гектарӕй чысыл фылдӕр. Абон 100 бинонтӕ уыцы зӕххытыл кусынц. Тауынц нартхор, халсартӕ. Фидӕны фос дарыныл дӕр ахъуыды кӕндзыстӕм.

Ӕрӕджы хъӕууон хӕдзарады министр бабӕрӕг кодта нӕ районы зӕхкусджыты ӕмӕ йӕ хъуыдытӕ бӕлвырд загъта. Нартхор тауӕм фылдӕр. Хъӕуы нӕ халсартӕ тауын, уымӕн ӕмӕ алы гектарӕн дӕр дотаци фыст цӕудзӕн. Бӕрӕгъуыны нӕм ис иу фермер, 100 гектары халсартӕ байтыдта, ӕмӕ йын дотаци радтой 4 милуан сомы. Дыргъдӕттӕ кӕмӕ ис, уыдонӕн та дӕттӕм компенсаци.

Куысты бынӕттӕ нӕм фылдӕр ис паддзахадон куыстуӕтты: скъолаты, рӕвдауӕндӕтты, библиотекӕты, культурон ӕмӕ цӕрӕнуатон-коммуналон хӕдзарӕдты. Абон бирӕ рӕтты библиотекӕты куыст фӕмынӕгдӕр, чиныгмӕ кӕстӕртӕ ӕмхиц нал сты, фӕлӕ нӕ районы Центрон библиотекӕйы арӕх вӕййы фембӕлдтытӕ фысджытимӕ, ӕхсӕнады минӕвӕрттимӕ, районӕй рацӕугӕ хъуыстгонд адӕймӕгтимӕ.

Ӕрыдон у аивады, ахуырады ӕмӕ спорты куырдадз. Ӕрмӕст Тӕбӕхсӕуты Бало ӕмӕ Саламты Къола дӕр фаг сты, цӕмӕй ӕрыдон хаст ӕрцӕуа зындгонд адӕмы райгуырӕн уӕзӕджы историмӕ. Балойы ном хӕссы нӕ уынгтӕй иу. Саламты Къолайы райгуырӕн хӕдзары та арӕзт ӕрцыд музей. Бацархайдтой йыл депутат, дохтыр Саламты Анатоли ӕмӕ Мерденты Марат. Ис нӕм Мыстулаты Иринӕйы номыл уынг дӕр.

— Советон азты ӕрыдоны куыста, адджын дӕттӕ ӕмӕ бӕгӕны кӕм кодтой, ахӕм завод. Уыцы продукци канд Ирыстоны нӕ, фӕлӕ ӕнӕхъӕн Уӕрӕсейы дӕр зындгонд уыдис. Ӕхсызгонӕй йӕ агуырдтой нӕ бӕстӕйы алы рӕтты. Цӕдис куы фехӕлд, уӕд ӕхгӕд ӕрцыд. Нӕй фадат, цӕмӕй фӕстӕмӕ скуса, уымӕн?

— Цыдӕриддӕр ӕрыдоны заводтӕ уыдис, уыдон уӕйгонд ӕрцыдысты хицӕн адӕймӕгтӕн, Цӕдис куы фехӕлд, уӕд. Заууатӕй лӕууынц абон дӕр, социалистон исбонад сты ӕмӕ сӕ чи балхӕдта, уыдонмӕ фӕсидтӕн, кӕд сӕ бон нӕу уыцы куыстуӕттӕ сӕ къӕхтыл слӕууын кӕнын, уӕд сӕ цӕмӕй фӕстӕмӕ радтой ӕмӕ уый кӕй къуты бафтдзӕн, уыдонӕн сӕ раттын. Фӕлӕ хъусӕй лӕууынц.

— Абон уӕ сӕйрагдӕр бакӕнинаг хъуыддӕгтӕ цавӕртӕ сты?

— Доны хӕтӕлтӕ ӕппӕт хъӕуты дӕр баивын ӕмӕ фӕндӕгтӕ сцалцӕг кӕнын. Доны хӕтӕлтӕ ивгъуыд ӕнусы 50-ӕм азты арӕзт ӕрцыдысты асбесты тӕнӕг цъарӕй, уӕдӕй абонмӕ ивд не ‘рцыдысты. Ӕнӕкондӕй баззад фӕндаг Нартыхъӕуӕй Фыййаджыбылмӕ. Иннӕ хъӕутӕм сарӕзтам фӕндӕгтӕ, суанг ма Цымытимӕ дӕр.

— Ӕнӕхъӕн дуне хӕцгӕниз коронавирусы амӕттаг бацис. Ирыстон дӕр дзы ӕвыдӕй нӕ баззад. Куыд у ӕрыдоны уавӕр та?

— Хъыгагӕн, коронавирус кӕй цард аскъуыдта, ахӕм адӕймӕгтӕ дӕр нӕм бирӕ уыд. Фыццаджыдӕр, фӕрынчын сты нӕ дохтыртӕ, ӕмӕ уавӕр тӕссаг уыд. Адӕмы дзӕбӕх кӕнынӕн нӕм медицинон кусджытӕ фаг нал уыд. Нӕ районы рынчындон уыцы рӕстӕг йӕ куыст раивта ӕрмӕстдӕр коронавирусимӕ тох кӕнынмӕ. Чи сдзӕбӕх, уыцы дохтыртӕн паддзахад ӕхцайӕ баххуыс кодта. Мах та, районы разамынд, баххуыс кодтам, йӕ куыстӕй чи фӕхауд, бинонтӕ дарынӕн фадӕттӕ кӕмӕн нал уыд, уыцы адӕмӕн. Ахӕм хӕс нын нӕ размӕ сӕвӕрдта нӕ республикӕйы Сӕргълӕууӕг. Хицӕн амалхъом адӕймӕгтӕ дӕр ма нӕм фӕкастысты. Ӕмӕ 3900 бинонтӕн продукттӕй баххуыс кодтам. Ахӕм ӕххуыстӕ ӕвӕрӕз бинонтӕн рӕстӕгмӕйы мадзӕлттӕ сты, хъӕуы куысты бынӕттӕ аразын, цӕмӕй адӕм сӕхи дарой, мызд ӕрвылмӕй исой. Уый тыххӕй та нӕ хъӕуы инвестицион куыст фӕхуыздӕр кӕнын. Кризисы уавӕры районмӕ инвестицитӕ куы нӕ цӕуа, куысты бынӕттӕ дзы куы нӕ уа, уӕд никӕцы бюджет сфаг уыдзӕн адӕмӕн ӕххуыс кӕнынӕн.

— Цы мадзӕлттӕ аразут уыцы фарст алыг кӕнынӕн?

— Ис нӕм зӕххытӕ, адих сӕ кӕндзыстӕм хицӕн хӕйттыл ӕмӕ сӕ раст хъуыддӕгтыл бафтаудзыстӕм. Инвестицион проекттӕм сӕ бахӕсдзыстӕм. Районы бюджетмӕ дӕр хъалонтӕ уырдыгӕй цӕуынц. Абон зӕххы арендӕйӕ фылдӕр исӕм хъалон, ӕмӕ нӕ бон у, кӕм скъола сцалцӕг кӕнын, кӕм та сывӕллӕтты цавӕрдӕр ерыстӕм бацӕттӕ кӕнын.

Ацы аз нӕ бӕстӕ сбӕрӕг кодта не стыр Уӕлахизы 75 азы бон. Куыд ацыд уыцы кадджын бӕрӕгбон ӕрыдоны районы?

— Иунӕг хӕстон лӕг ма ис нӕ районы, 100-аздзыд ветеран, хъӕдгӕройнаг Епхиты Миша. Бӕрӕгбоны арфӕтимӕ йӕм ӕрцыд Битарты Вячеслав, зӕронд хӕстоны риуыл республикӕйы Сӕргълӕууӕг бакодта Уӕлахизы кадӕн юбилейон майдан дӕр. Мӕнмӕ ӕрыдоны хистӕртӕ ӕрбадзырдтой ӕмӕ загътой сӕ фӕнд: Советон Цӕдисы Хъӕбатыр, хъӕдгӕройнаг хӕстон Тогызты Хъауырбегӕн, ӕнӕмӕнг, сӕвӕрын хъӕуы цыртдзӕвӕн-бюст. Нӕ районы Советон Цӕдисы Хъӕбатыртӕ сты Гагкайты Алихан ӕмӕ Тогызты Хъауырбег. Скульптор Сабеты Георги сарӕзта бюст ӕмӕ йӕ Уӕлахизы боны размӕ кадджын уавӕры байгом кодтам. Нӕ районы патриотон хъомылады куыст хорз цӕуы. Афӕдзы дӕргъы биноныг зилӕм, Фыдыбӕстӕйы Стыр хӕсты чи бацарӕфтыд, уыдоны цыртдзӕвӕнтӕм, ӕфсымӕрон ингӕнтӕм. Ууыл архайынц пъӕлицӕйы кусджытӕ ӕмӕ скъоладзаутӕ дӕр.

— Рагӕй-ӕрӕгмӕ зындгонд сты ӕрыдоны дины семинар ӕмӕ реалон скъола. Сӕ бӕстыхӕйттӕ, историон ахадындзинад кӕмӕн ис, ахӕм объекттӕ сты. Куыд у сӕ хъысмӕт абон?

— Сты зӕронд скъолатӕ. Дины семинар арӕзт ӕрцыд 1886 азы, реалон скъола та — 1903 азы. Кӕддӕр сӕ нӕ республикӕйы Хицауад фӕстӕмӕ дины кусджытӕн, епархийӕн радта, ӕмӕ ӕхгӕдӕй лӕууынц. Ӕз фыд Леонидмӕ куырдиат ныффыстон, цӕмӕй сӕ районӕн фӕстӕмӕ радтой ӕмӕ сӕ паддзахадон программӕйы бындурыл сцалцӕг кӕнӕм, фӕлӕ дзы ницы дзуапп райстон.

Дины семинар кӕддӕр каст фесты Ирыстоны зындгонд фысджытӕ: Гулуты Андрей, Барахъты Гино, Тогызты Газакк (ӕрнигон Илас), Коцойты Арсен, Малиты Георги, Дзанайты Иван (Нигер). Семинары рухс дунемӕ фыццаг хатт фӕзынд журнал «Фидиуӕг». Советон дуджы Цӕгат Ирыстоны пединституты ахуыргӕнджытӕй куыстой Гӕдиаты Петр, Хӕмӕтаты Цӕрай, Цогойты Алихан, наукон-иртасӕн институты та — Гарданты Михал. Се ‘ппӕт дӕр уыдысты дины семинары рауагъдонтӕ.

Историон рагон цыртдзӕвӕныл нымад ма нӕм у, 250 азы кӕуыл цӕуы, уыцы тулдз бӕлас. Нӕ фыдӕлтӕ уалдзӕджы йӕ бынмӕ хастой ӕмӕ куывтой ӕртыгай чъиритӕ. Йӕ ӕрдзон тых хъомысджын кӕй у, уымӕ гӕсгӕ йӕ фӕзыл сывӕллӕттӕн хъазӕн бынат аразӕм. Бӕласы алыварс аивгонд цӕуы ныр.

— Фидӕнмӕ уӕм цы ног фӕндтӕ ис?

— Ацы афӕдзы ӕмбис цы сарӕзтам ӕмӕ аразӕм, уыдонӕй сты фӕндӕгты цалцӕг, доны хӕтӕлтӕ баивыны куыст ӕмӕ уынгты рухсытӕ сӕвӕрын. Нӕ зӕрды ис хъӕуты цӕрджытимӕ ӕмбырдтӕ саразын ӕмӕ уым адӕмы хъуыдытӕм байхъусын, нӕ архайдӕй разы сты ӕви нӕ, стӕй ма цы саразын хъӕуы, уыдоныл ӕрдзурын. Ӕркӕсдзыстӕм нӕ бюджеты уавӕрмӕ ӕмӕ ӕхцайы фӕрӕзтӕ бахардз кӕндзыстӕм ӕппӕты лыггӕнинагдӕр хъуыддӕгтыл. Ноджы тынгдӕр та архайдзыстӕм инвестицион проектты куысты бынӕттӕ байгом кӕныныл. Уыцы фарст у ӕппӕты вазыгджындӕр ӕмӕ ахъаззагдӕр адӕмы царды уавӕртӕ фӕхуыздӕр кӕнынӕн.

ОСТАВЬТЕ ОТВЕТ

Please enter your comment!
Please enter your name here