Дин ӕмӕ нӕ цард

0
374

Республикӕ Цӕгат Ирыстон-Алани нымад у Уӕрӕсейы Федерацийы ӕппӕты рагондӕр историон чырыстон паддзахадыл. Уымӕ гӕсгӕ йӕ саргъуыды 1100 азы бӕрӕгбонӕн егъау ахадындзинад ис канд нӕ республикӕ ӕмӕ Уӕрӕсейы нӕ, фӕлӕ ӕнӕхъӕн дунейы чырыстон ӕхсӕнадӕн дӕр. Уый фӕдыл Дзӕуджыхъӕуы ӕмӕ Алайнаг епископ Леонид загъта, ома, кӕддӕр, незаманты паддзахадон ӕмвӕзадыл цы аргъуыд ӕрцыд ирон адӕмыл, уый ма нын иу хатт нӕ зӕрдыл лӕууын кӕны, ирон адӕм сӕ фидӕн куыд ӕвзӕрстой, цивилизацийы фӕндагыл куыд ӕрлӕууыдысты ӕмӕ сӕ ӕхсӕнадон рӕзтыл чырыстон дин куыд сахадыдта, уый. Уый уыд егъау политикон змӕлд.

Ирон адӕмы рагон истори абоны политикӕйыл куыд ахады, алантыл саргъуыды бӕрӕгбоны мидис куыд баст у нӕ культурӕимӕ, ӕппӕт ацы фарстытӕн «Рӕстдзинад»-ы уацхӕссӕгӕн бӕлвырд радзырдта Уӕрӕсейы наукӕты академийы Дзӕуджыхъӕуы зонадон центры директор, журнал «Нартамонгӕ»-йы сӕйраг редактор Цыбырты Алексей.

— 2022 азы нӕ республикӕ бӕрӕг кӕндзӕн Алантыл саргъуыды 1100 азы юбилей. Уый фӕдыл уӕлдай ӕргом здӕхт цавӕр историон-культурон цаутӕм уыдзӕн?

— Цы уыд чырыстон дин алайнӕгтӕн? Фыццаджыдӕр, бар лӕвӕрдта Константинополмӕ цӕуынӕн. Уым сӕ сӕхи ӕмсӕрыл нымадтой, «варвартӕ» сӕ нӕ хуыдтой. Чырыстон дины фӕрцы алантӕн византийаг бӕрзонд культурӕмӕ фӕндаг байгом ӕмӕ сӕм, афтӕмӕй латинаг алфавиты бындурыл фӕзынд сӕхи фыссынад. Чырыстон дин райсгӕйӕ, райдыдтой аргъуанты арӕзтад, фӕзындысты сӕм сӕхи архитектортӕ-аразджытӕ, историйӕ сӕ хорз зонӕм. Уыцы аргъуантӕ та уыдысты рухстауӕн ӕмӕ культурон рӕзты центртӕ. Уымӕй уӕлдай чырыстон дин ныгуылӕн Аланийӕн стыр ахъаз фӕцис, куыд хицӕн паддзахад, афтӕ йӕ авторитет иннӕ адӕмты ‘хсӕн бӕрзонддӕр сисынӕн.

Ирыстон ацы бӕрӕгбонмӕ бӕрнон цӕстӕй кӕсы. Бирӕ алыхуызон мадзӕлттӕ цӕудзӕн ӕмӕ цӕуы ныр дӕр юбилейы кадӕн: рагон аргъуантӕ райдыдтой реставраци кӕнын, уыдзӕн нӕм, чырыстон дины дунейы зындгонд минӕвӕрттӕ ӕмӕ ахуыргӕндтӕ кӕм архайдзысты, ахӕм ӕппӕтадӕмон наукон конференци. Мыхуыры уагъд цӕудзысты Ирыстоны дины историимӕ баст чингуытӕ, журналтӕ.

— Арӕх бӕттынц Уӕлахизхӕссӕг Сыгъдӕг Георгийы Уастырджиимӕ. Аххос цӕй мидӕг ис?

— Цалдӕр азы размӕ Цӕгат Ирыстонмӕ ӕрбаластой Сыгъдӕг Георгийӕ баззайгӕ ӕвдисӕнтӕ «мощи». Чырыстон дины иуӕй-иу уӕлӕнгай «ахуыргӕндтӕ» сӕ рахуыдтой Уастырджийы. Кӕй зӕгъын ӕй хъӕуы, уыцы бонты ацы хъуыды адӕмы тынг сызмӕста. Дины историйӕн ницы ӕмбарынц, нӕ рагфыдӕлтӕ цы зӕдтӕм куывтой ӕмӕ табу кодтой, уыдоны нӕмттӕ рӕстмӕ нӕ зонынц, афтӕмӕй зыгъуыммӕ зондыл ӕфтауынц сӕ кӕстӕрты дӕр. Сыгъдӕг Георги Уастырджимӕ ӕппындӕр ницы бар дары. Уастырджи у аланты пантеоны чырыстон дины агъоммӕйы фӕндаджы, нӕлгоймӕгтыл аудӕг зӕд. Уый уыдис, аланты хӕстон зӕд, ӕмӕ йӕм куывтой, сӕ кӕрдтӕ-цирхъытӕ зӕххы тъыстӕй. Цымыдисаг ма уый у, ӕмӕ алайнаг хӕстон зӕд скифтӕм амынд цӕуы Арес. Уый дӕр куыд алайнаг, афтӕ скифаг хӕстон кардимӕ баст у.

Сыгъдӕг Георги та у, нӕ эрӕйы IV ӕнусы, ӕцӕгӕйдӕр чи цард, уыцы ромаг хӕстон хъӕбатыр. Уыд хъӕздыг бинонты лӕппу. Йӕ фыд куы амард, уӕд йӕ мадимӕ Каппадокийӕ Лиддӕмӕ алыгъдысты цӕрынмӕ. Ног бынаты ӕвзонг лӕппу райста чырыстон хъомылад ӕмӕ ахуырад. Тыхджын ӕмӕ ныфсхаст Георги ӕфсӕддон службӕмӕ бацыд император Диоклетианмӕ. Императорӕн ӕнӕуынон уыд Чырыстийы ныхас, дин. Йӕхӕдӕг уыд муртакк, ӕмӕ карз ӕфхӕрд ӕййӕфтой, чырыстон диныл хӕст чи уыд, уыцы ӕфсӕддонтӕ.

Георги комкоммӕ бацыд императормӕ ӕмӕ йын ӕргом уайдзӕфтӕ бакодта, кӕд дины ныхмӕ дӕ ӕмӕ адӕмы ӕгъатырӕй ӕфхӕрыс, уӕд императоры ном хӕссыны аккаг нӕ дӕ, зӕгъгӕ. Нӕ ныххатыр кодта ахӕм къӕйных ми ӕрыгон лӕппуйӕн Диоклетиан ӕмӕ йӕ амарын кодта.

Георги Чырыстийы ныхасыл тынг ӕууӕндыд, куывта йӕм. Ӕмӕ йӕ йӕ амарыны размӕ император аст боны та судзгӕ хъизӕмӕрттыл бафтыдта. Фӕлӕ та-иу уымӕн йӕ тугӕйдзаг хъӕдгӕмттӕ дыккаг бонмӕ байгас сты. Уыцы заман Георгийы хъизӕмайраг уд чырыстон ӕхсӕнад бахаста сыгъдӕг удты номхыгъдмӕ.

Фӕрсыс мӕ, Уастырджиимӕ йӕ цӕмӕн бӕттынц, зӕгъгӕ. Чырыстон дин куы рауылӕн кодта алантыл, уӕд бынӕттон уырнынад ӕмӕ диныл дӕр сахадыдта, зӕгъӕм, славянаг нӕмттӕ: Святослав, Доброжир, Любомир чырыстон дины уылӕны аныгъуылдысты ӕмӕ систы чырыстон: Федор, Петр, Николай, Александр. Чырыстон дин-иу миссионертӕ цы регионы хӕлиу кодтой, уым адӕмы зондахастыл ахадыдта сӕ куыст. Ӕмӕ рагон алайнаг уырнынадыл чырыстон дин фӕзынд. Алайнаг Уастырджи — ссис Сыгъдӕг Георги, Фӕлвӕра — сыгъдӕг удтӕ Флор ӕмӕ Лавр, Уацилла — Елиа (Илья), Тутыр — Федор, Тирон, Донбеттыр — Петр. Кӕд нӕ фыдӕлты зӕдты ӕмӕ дауджыты нӕмттӕ чырыстон диныл баст ӕрцыдысты, уӕддӕр сӕ мах хонӕм, нӕ рагфыдӕлтӕ сӕ куыд хуыдтой, афтӕ, стӕй сӕ хӕстӕ куыд уыдысты, афтӕмӕй баззадысты. Тутыр у бирӕгъты бардуаг, Фӕлвӕра — фосы бардуаг, Уастырджи — фӕндаджы ӕмӕ нӕлгоймӕгты бардуаг. Алайнаг дины ивд уазнывӕй не ‘рцыдысты ӕртхурон, Наф, Сафа, Уӕргон. Ацы уӕларвон тыхтыл чырыстон дин нӕ фӕзынд, уымӕн ӕмӕ сӕ ахадындзинад парахат нал уыд.

— Аланты рагон бӕрӕгбӕттӕй ма нӕм абоны онг искӕцы ӕрхӕццӕ?

— Ирон адӕмы рагон бӕрӕгбӕтты къӕлиндары чырыстон динимӕ баст чи у, уыдон сты Комахсӕн, Куадзӕн, Хетӕджы Уастырджи, Джеоргуыба ӕмӕ Тбау-Уациллайы бӕрӕгбӕттӕ. Хуссар Иры та ма — Джеры Уастырджи дӕр. Уыдис дзы рагондӕртӕ, фӕлӕ ӕнусты цыдимӕ ферох сты, зонынц ма сӕ ӕрмӕст ахуыргӕндтӕ, иртасджытӕ.

— Историк Цыбырты Людвиг йӕ иртасӕн куыстыты загъта Нарты эпосы ӕмӕ скандинаваг сагӕты хӕстӕгдзинады тыххӕй йӕ хъуыдытӕ. Ома, скандинаваг хуыцӕуттӕ — асстӕ ӕрцыдысты Аланты зӕххытӕй. Уӕд викингты рагфыдӕлтӕ алантӕ сты?

— Ацы вариант ӕппӕты фыццаг загътой уырыссаг зындгонд ахуыргонд Георгий Вернадский ӕмӕ Фритьоф Нансен. Нансен ивгъуыд ӕнусы 20 азты Кавказмӕ ӕрцыд ӕмӕ йӕ иртасӕн куысты цымыдисаг бастдзинӕдтӕ ссардта ирон адӕмы ӕмӕ скандинавӕгты цардыуаг, культурӕ ӕмӕ историйы. Викингты фыдӕлты бӕстӕ Сау денджызы былгӕрӕттыл агуырдта зындгонд бӕлццон Тур Хейердал дӕр. Уый йӕ иртасӕн куысты бӕрӕггӕнӕнтӕ рауагъта «Одины агургӕйӕ», зӕгъгӕ, ахӕм чиныгӕй. Ныхас дзы цӕуы, асты фӕтӕг Один цӕугӕдон Доны былгӕрӕттӕй йӕ адӕмы Цӕгатмӕ Саксонийыл куыд акодта ӕмӕ Швецийы куыд ӕрбынӕттон сты, ууыл. Скандинавиаг «астӕ» цӕгатварсмӕ алайнаг зӕххытӕй кӕй ӕрбауылӕн кодтой, уыцы варианты ис скифаг-алайнаг знӕмты бастдзинад Цӕгат-Ныгуылӕн Европӕйы, уӕлдайдӕр Скандинавийы цӕрджытимӕ. Ис сын историон-культурон бӕлвырд ӕвдисӕнтӕ, кӕцытӕ нӕ хонынц ирон Нарты кадджытӕй кельтты эпосмӕ. Дыууӕты ‘хсӕн ӕмиуад бастдзинад ис историон-фольклорон бындуры ӕмӕ францаг иртасӕг Жоэль Грисвары ныхӕстӕм гӕсгӕ, ирон ӕмӕ кельтаг эпосты ирдӕй зынынц индоевропӕйаг бынтӕ. Ӕппӕты фыццаг, Жоэль Грисвар сарӕзта Къарол Артур ӕмӕ Нарты Батрадзы ‘хсӕн бастдзинад, Говард Риды хъуыдымӕ гӕсгӕ та Мерлины сурӕт арӕзт ӕрцыд сӕрмӕтаг дингӕнджыты фӕлгонцтӕй.

— Пандемийы рӕстӕджы нӕ адӕмӕй бирӕты цымыдисы ӕфтауынц нӕ рагфыдӕлтӕ кӕмӕй пайда кодтой, уыцы адӕмон хостӕ. Астӕуккаг ӕнусты хосгӕнджытӕ рын, халер, емынӕ, саудзуар куыд дзӕбӕх кодтой, уыцы амынддзинӕдтӕ. Фылдӕр-иу уыдысты ӕлгъыстытӕ, мӕнгуырнӕнтӕ. Исты ма дзы баззад?

— XVIII — ХIX ӕнусты рын Кавказыл ӕртӕ хатты рауылӕн кодта, ӕвыдӕй дзы нӕ баззад Цӕгат Ирыстон дӕр. 1843 азы низ ӕрмӕст Уӕлладжыры комы цӕрджытӕн йӕ фылдӕр хай ахаста. Уыцы фыдбӕллӕх адӕмы зондыл уыйбӕрц сахадыдта, ӕмӕ уӕд сӕвзӕрдысты хӕххон хъӕуты алы ран дӕр ног кувӕндӕттӕ, Рыны бардуагӕн. Уый уыдис ӕнахуыргонд адӕмы ныфс, тӕссаг мӕлӕтӕй сӕ чи бахъахъхъӕдтаид, ахӕм ӕрвон тых. Кувӕндӕтты бынмӕ хастой кувинӕгтӕ, кусартытӕ дзы кодтой. Эпидемийӕ бахизыны мадзалӕн Рыны бардуаджы «зӕрдӕ» фӕфӕлмӕндӕр кӕнынӕн фӕсивӕд дины зарджытӕ заргӕ зылдысты хъӕуи-хъӕу. Алы хъӕуы дӕр сын нывондӕгтӕ лӕвар кодтой галтӕ, фыстӕ. Зарджыты фылдӕр уыдис Алардыйы номыл. Куырдтой дзы, цӕмӕй сӕм йе ‘ргом ма раздаха. Фӕлӕ, Советон дуджы Ирыстоны уыцы ӕгъдау стӕмтӕ йеддӕмӕ ничиуал кӕны.

— Аланыстоныл саргъуыды 1100 азы юбилейы ныхмӕ ӕргом сӕ хъуыдытӕ загътой Мӕхъӕл ӕмӕ Хъӕрӕсе Черкессты Республикӕйы бархи ӕхсӕнадты минӕвӕрттӕ. Цы сын зӕгъис ды та?

— Бӕрӕгбонмӕ тыхӕй хонӕн никӕй ис. Уыцы ӕхсӕнадты минӕвӕрттӕн статус «Алан», фыццаджыдӕр, политикон ӕмӕ экономикон нысантӕ ӕххӕст кӕныны ӕфсон у. «Алантӕ» сын систы адӕмты ӕхсӕн хӕрамдзинады бындур парахат кӕныны хос. Уыимӕ уыцы хӕрамдзинад тауынц, профессионалон ӕгъдауӕй этногенезы фарстытӕ чи ӕвзары, уыдон нӕ, фӕлӕ зыгъуыммӕзонд идеологийыл хӕст чи у, ахӕм фыд-зӕрдӕ «куырыхон» хистӕртӕ. Сыгъдӕг туг алантӕ нал ис, сӕмхӕццӕ сты нӕ рагфыдӕлтӕ алы адӕмтимӕ, сыгъдӕгӕй баззад ӕрмӕст се ‘взаг — ирон ӕвзаг. Ӕмӕ, уыцы ӕвзагыл дзурынц Цӕгат ӕмӕ Хуссар Ирыстоны бынӕттон ирон адӕм. Ӕнӕуи нӕм хӕстӕгдӕр сты хъӕрӕсейӕгтӕ ӕмӕ балхъайрӕгтӕ. Ацы тюркаг ӕвзӕгты астӕу незаманты аныгъуылд аланты иу хай ӕмӕ сӕхи абон алантӕ уымӕн хонынц. Фӕлӕ, се ‘взаг ӕндӕр адӕмы ‘хсӕн нӕ бахъахъхъӕдтой ӕмӕ сӕ сыгъдӕг алантӕ хонӕн нӕй. Бӕрӕгбон та бӕрӕгбон у. Ӕмӕ нын ӕхсызгон уыдзӕн нӕ кавказаг хӕлӕртты дӕр дзы фенын. Циндзинад ӕнӕ сыхӕгтӕ ӕмӕ уазджытӕй нӕ фидауы.

— Ирон адӕмы культурӕйыл, историйыл гуырдзиаг националистты бирӕазон зыгъуыммӕ политикӕ ӕвзӕрӕрдӕм фӕзынд. Хӕст ракъахтой, фӕлӕ хуссайрӕгтӕ сӕ хӕдбардзинад тугӕй балхӕдтой. Цы сӕ фӕндыд уыцы лӕгхорты?

— Ивгъуыд ӕнусы Хуссар Ирыстон дыууӕ хатты бавзӕрста геноцид. Гуырдзиаг националистты агресси. Мах советон цардарӕзты интернационализмы цӕргӕйӕ, не ‘мбӕрстам, национал-шовинизмы идеологи сӕфт кӕй нӕма ӕрцыд, уый, Звиад Гамсахурдиайы фыдракӕндты фӕстиуджытӕй канд Хуссар Ирыстоны адӕм нӕ хъизӕмар кодтой, фӕлӕ йӕхи ӕмзӕххонтӕ дӕр. Фӕндыд ӕй ирон адӕмы фесафын, сӕ истори сын зыгъуыммӕ рафӕлдахын. Уый аххосӕй хуссайраг ирӕтты алфавит гуырдзиагмӕ ивд ӕртӕ хатты цыдис. Фӕлӕ, Хуссар Ирыстоны адӕм сӕхи ӕрӕмбӕрстой, ӕмӕ сын бантыст сӕ истори, сӕ культурӕ ӕмӕ, куыд хицӕн наци, афтӕ сӕхи нӕ бӕстӕйы картӕйыл бацамонын. Нӕ ахуыргӕндтӕ архивтӕ иууылдӕр басгӕрстой, ӕмӕ сӕ къухы цы бафтыд, уыцы бӕрӕггӕнӕнтӕ историйӕ, этнографийӕ фӕзындысты хицӕн иртасӕн куыстытӕй ӕмӕ чингуытӕй.

Алексей, бузныг дӕ дзуаппытӕй.

Ныхас ныффыста Дадтеты Тамилӕ

ОСТАВЬТЕ ОТВЕТ

Please enter your comment!
Please enter your name here