Фæстаг азты дæргъы ирон æвзаг æмæ литературæйæ бирæ чингуытæ фæзынд. Ахуырадон программæ бамбарынæн дзуапп дæттынц æви нæ, уый æндæр хъуыддаг у. Ахуырдзаутæм мадæлон æвзаг ахуыр кæныны фæндон ис æви нæй?

Ацы фарстытыл тыхсынц канд хицæн адæймæгтæ нæ, фæлæ ахуыргæнджытæ æмæ ныййарджытæ дæр, уымæн æмæ, сусæггаг нæу, ахуыргæнæн чингуытæ æрмæг базонынæн фаг зонындзинæдтæ кæй нæ дæттынц, уый. Цы æрмæг дзы лæвæрд цæуы, уый алы хатт сывæллæтты домæнтæн (кар, хъуыдыкæнынады хицæндзинæдтæ) дзуапп нæ дæтты, хицæн æрмæг дзы бамбарæн ис æрмæст ахуыргæнæджы æххуысæй, цæстуынгæ æрмæг дзы у кадавар, сты зынæмбарæн æмæ алы хатт сывæллæтты кармæ гæсгæ нæ разыны.

Афтæ арæзт цæуынц методикон амынддзинæдтæ дæр. Цы куыстытæ дзы æвдыст цæуынц, уыдон ног æрмæг бамбарыны æмæ рацыд æрмæг сфæлхатт кæныны хъуыддагмæ арæзт нæ вæййынц. Дæнцæгæн æрхæсдзыстæм иу рауагъд.

Фыццæгæм фарсыл фыст ис: «Ирон æвзаг дыккаг кæмæн у, уыцы ахуырдзаутæн». Цымæ чи сбæрæг кодта, ирон æвзаг фыццаг у, æви дыккаг? Кæмæн у фыццаг, дыккаг æмæ æртыккаг?

2 фарсыл. «Ахуыргæнæн чиныг бацæттæ кодта Цæгат Ирыстоны паддзахадон педагогон институты «ЮНЕСКО»-йы кафедрæ проект «Полилингвалон ахуырады теори æмæ практикæ Кавказы»-мæ гæсгæ. Ацы проекты разамонджытæ сты цалдæр ахуыргонды, фæлæ сæ иу дæр ирон æвзагмæ ницы бар дары.

Куыд зонæм, афтæмæй скъолатæн 1-æм къласæй 11-æм къласы онг ахуыргæнæн æрмæг уагъд цæуы нæ республикæйы Ахуырад æмæ наукæйы министрады бардзырдмæ гæсгæ. Уæдæ нæ фæнды бафæрсын: Ахуырад æмæ наукæйы министрад цæуылнæ сфидар кæны уыцы ахуыргæнæн чингуытæ? Цæмæн — ахуырæн æххуысы фæрæз (пособие), ахуыргæнæн чиныг (учебник) — цæуылнæ? Ахуыргæнæн чиныг у бæлвырд зонады систематизацигонд информаци, ахуырæн æххуысы фæрæз та у, ахуыргæнæн чиныг цæмæй æххæстгонд цæуы, ахæм æрмæг.

Дарддæр проекты тыххæй: фæстаг азты ирон æвзаджы чингуытæ арæзт цæуынц проекттæм гæсгæ. Фæлæ проект рæстæгмæ хъуыддаг у, уымæн ис райдайæн æмæ кæрон дæр. Стæй, цæмæй царды æххæстгонд æрцæуа, уымæн дæр лæвæрд цæуы бæлвырд рæстæг. Фæлæ кæд ахуырæн æххуысы фæрæзтæ 11 азы дæргъы проекттæм гæсгæ арæзт цæуынц, уæд кæм сты уыцы проектты фæстиуджытæ? Цавæр нысантæ бафтыдысты нæ къухы? Министрады къамисы æмæ коллегиты цал хатты æркастысты æмæ байхъуыстой уыцы проектты фæстиуджытæм? Уыцы проекттæм гæсгæ цавæр хатдзæгтæ æмæ бæрæггæнæнтæ скодтой ахуырдзауты зонындзинæдтæн? Кæдмæ ма араздзыстæм ахуыргæнæн чингуытæ проекттæм гæсгæ?

«Полилингвалон ахуырады» проекты тыххæй

Цы у «полилингвалон ахуырад»? Полилингвалон ахуырад у ахуыргæнæн уагдоны уыцы-иу рæстæг цалдæр фæсарæйнаг æвзаджы ахуыр кæныны ахæм хуыз, Ома, фæсарæйнаг æвзæгты фæрцы дунеон культурæмæ хæстæгдæр уæвын. Зæгъæм, англисаг кæнæ немыцаг æвзæгтæ ахуыргæнгæйæ, ахуырдзаутæ хуыздæр базондзысты уыцы адæмыхæттыты культурæ. Фæлæ уыцы хъуыддагмæ ирон æвзаджы чингуытæ цы бар дарынц? Цæвæр полилингвалон ахуырады проектмæ гæсгæ арæзт æрцыдысты, кæд æмæ полилингвалон ахуырад амоны, ирон æвзагмæ æппындæр бар чи нæ дары, ахæм цалдæр фæсарæйнаг æвзаджы ахуыр кæныны процесс.

Иуæй-иу ахуыргæнджытæ арæх рæдыдæй нымайынц, райдайæн кълæсты ахуыргæнæн процесс мадæлон æвзагыл арæзт кæм цæуы, уыцы цалдæр скъолайы полилингвалон ахуырад ис, зæгъгæ. Ахæм скъолатæ нæ республикæйы бирæ нæй, фæлæ сты æмæ полилингвалон ахуырадмæ ницы бар дарынц. 1965 азмæ нæ республикæйы хъæууон скъолаты, уырыссаг æвзаг æмæ литературæйæ фæстæмæ, æппæт предметтæ дæр ахуыр кодтой ирон æвзагыл суанг 8-æм къласы онг. Уымæ гæсгæ, ирон æвзагыл цалдæр предметы ахуыр кæнын полилингвалон ахуырадыл нымайын у стыр рæдыд. Фæстаг азты дæргъы хицæн специалисттæ, «Стыр ныхас», Фысджыты цæдис, æхсæнадон организацитæ æмæ алыхуызон къамистæ дзырдтой полилингвалон ахуырады ныхмæ, фæлæ сæ ныхæстæй ницы рауад. Чингуытæ куыд уагътой, афтæ сæ дарддæр дæр уадзынц.

Куыд зонæм, афтæмæй советон ахуырад нымад уыд дунейы æппæты хуыздæрыл. Уыцы рæстæг цы ахуыргæнæн чингуытæй пайда кодтам ирон æвзагæй, уыдон Уæрæсейы нымад æрцыдысты хуыздæртыл. Цы тексттæ дзы уыд, уыдонæн уыд хъомыладон нысаниуæг, чингуыты æвзаг уыд раст литературон æвзаджы нормæтæм гæсгæ. Нæ бон у ранымайын зындгонд ахуыргæндты нæмттæ, уыцы чингуытæм гæсгæ чи сахуыр кодта, ахæмты.

Ныр та ног чингуытæм гæсгæ кæй схъомыл кодтам? Зæгъæн ис, æмæ хæрз чысыл, уымæн æмæ ирон филологийы факультетмæ 15 адæймаджы дæр тыхæй æрæмбырд кæнæм. Афтæ уый тыххæй у, æмæ нæ зонынц мадæлон æвзаг, нæ йæ уарзынц æмæ сæ уыцы дæсныйад дæр ницæмæн хъæуы. Цæуылнæ? Уымæн æмæ ахуыргæнæн æрмæг у зын, чингуытæ арæзт цæуынц бирæ рæдыдтытимæ æмæ афтæ дарддæр.

2000-æм азты, талф-тулфæй ног чингуытæ аразыны бæсты, бакусын хъуыд, Ирыстоны ахуыргæндтæ æмæ ирон æвзаджы фæлтæрдджын ахуыргæнджытæ: Багаты Никъала, Гæбæраты Никъала, Тахъазты Харум, Гуыриаты Меретхан, Калоты Риммæ, Шамил, Нафи æмæ иннæтæ цы чингуытæ ныффыстой, уыдоныл. Хъуыдис бахъахъхъæнын уыцы чингуытæ æмæ дзы баивын иуæй-иу тексттæ, зæгъæм, «Кусæм колхозы, совхозы», «Абон мах сæмбæлдзыстæм ногдзаутимæ». Ома, абон нал сты совхозтæ æмæ колхозтæ, ныппырх Советон Цæдис, нал сты фæскомцæдисон организацитæ æмæ афтæ дарддæр. Баивын хъуыд æрмæстдæр, уыцы дзырдтæ цы хъуыдыйæдты сты, уыдон. Растфыссынадыл куы дзурæм, уæд уым ивддзинæдтæ нæй. Ома, ног чингуытæ аразын нæ хъуыд, уымæн æмæ раззæгтæй хуыздæр нæ рауадысты.

Æппæт ног чингуыты тыххæй дæр нæ фиппаинæгтæ иу æмæ дыууæ хатты нæ арвыстам автортæм, фæлæ нæ абоны онг дæр хъуыдыгæнæг нæй.

Æлборты Иван, Агънаты Гæстæн, Сæлбиты Иринæ, Дауыраты Дамир, Мæрзойты Тамерлан, Челдыты Витали, Тедеты Дауыт, Козаты Дауыт, Уататы Зелим, Цомартаты Изæтбег, Хетæгкаты Мурат, Къæбулты Юри