Ахсджиаг наукон фæллæйттæ

Æрæджы рауагъдон-полиграфион центр «Литера»-йы мыхуыры рацыдысты техникон наукæты кандидаттæ Цгъойты Таймуразы, Теблойты Роланд æмæ философон наукæты кандидат Биазырты Джульеттæйы наукон фæллæйттæ «Куыстадон æм æ цардагон æппарæццæгтæ», зæгъгæ, ахæм иумæйаг сæргондимæ. Уыдон сты æхсæз томы, æмæ сæ автортæ чысыл сфæлдыстадон тыхтæ нæ бахардз кодтой, цæмæй, ныронг махмæ чи нæма уыд, стæй, нæ алфамбылай æрдз æмæ не ‘нæниздзинад бахъахъхъæнынæн ахъаззаджы æххуыс чи фæуыдзæн, уыцы наукон стæм рауагъд цæмæй рухс федтаид, уый тыххæй.

Куыд загътам, афтæмæй, кæд чингуытæн иумæйаг сæргонд ис, уæддæр автортæ æппæт томты дæр æрдзырдтой, абон царды дысвæлдæхтæй бакусын цæуыл хъæуы, уыцы фарстытæ хуыздæр æмæ бæстондæр алыг кæныныл. Зæгъæм, фыццаг том у «Техногенон æппарæццæгтæ», æмæ йæм автортæ бахастой уыдоны гуырæнтæ, се ‘мбырд кæнын æмæ сæ хуыздæр куыд æфснайын хъæуы, уыцы бæлвырд амынддзинæдтæ. Уымæн æмæ адæймаджы æмæ цæрæгойты цардархайды цавæрфæнды технологон куыстад дæр æркæны алыхуызты æппарæццæгты фæзындмæ æмæ сæ адих кæнæн ис дыууæ стыр къордыл: куыстадон æппарæццæгтæ кæнæ техногенон æппарæццæгтæ æмæ æфсисады æппарæццæгтæ.

Адон æппæтæй дæр алыхуызты æвзæрæрдæм фæзынынц алфамбылай æрдзыл, æмæ нырыккон наукæйы хæс у, цæмæй се ‘ндæвдад къаддæр уа æмæ нæ алыварсæн мацы знаггад хæссой.

Уымæ гæсгæ фыццаг томы автортæ Цгъойты Таймураз æмæ Теблойты Роланд иу сæргондæй иннæмæ ныхас кæнынц промышленнон архайды алы къабæзты æппарæццæгты гуырæнтыл æмæ се ‘фснайыны мадзæлттыл. Фыццагдæр та уал æрдзырдтой хæххон-металлургон промышленносты æппарæццæгтыл. Сæ тæссагдзинад та уым ис, æмæ знаггад кæнын сæ бон у, кæм вæййынц, уымæй суанг 200 километры дарддæр.

Ахуыргæндтæ сæ чиныджы куыд фæнысан кодтой, афтæмæй алфамбылай æрдз хъахъхъæнынæн хуызджын згъæрты æппарæццæгтæ кæнынц уæлдай фылдæр знаггад, джынасу, зды æмæ сæм кадми кæй хæццæ кæны, уый тыххæй. Уымæ гæсгæ, чиныджы лæвæрд цæуынц, иу кæнæ æндæр æппарæццæгтæ куыд æфснайгæ сты, стæй цавæр бæрцуæтты, уый дæр. Автортæ фарста афтæ æвæрынц, цæмæй промышленнон æппарæццæгтæ дæр хаст æрцæуой РЦИ-Аланийы 2019-2028 азты республикон программæмæ.

Ныртæккæ Цæгат Ирыстоны уавæр афтæ у, æмæ, советон рæстæджы цы заводтæ, куыстуæттæ, хæххон æрзæткъахæнтæ æмæ æндæр объекттæ куыстой, уыдон хæдзарадон архайдыл хæст нал сты. Цы нал хъæуы, ахæм куыстуæттæ æрмæст электронон промышленносты сты 12, автотранспорты гаражтæ — 10 æмæ афтæ дарддæр республикæйы куыстады æппæт къабæзты дæр. Уымæ гæсгæ ацы объекттæ ныртæккæ сты алфамбылай бынæттæ чъизи кæныны аххосæгтæ, æвзæрæрдæм зынынц цæрджыты æнæниздзинад æмæ мæлæтыл. Фæлæ ныронг ахадгæ мадзæлттæ арæзт нæ цæуынц уыдæтты фæдыл.

Афтæ зæгъæн ис хъæбæр коммуналон æппарæццæгты тыххæй дæр. Автортæ дыккаг томы дзурынц уыдоны гуырæнтæ æмбырд кæныны æмæ æфснайыны мадзæлттыл. Бафиппайдтой, зæгъгæ, горæты алы цæрæгæн дæр афæдзмæ йæ бырæттæ схæццæ вæййынц 200-300 килограммы онг. Æппарæццæгты ацы хуызтæ æнæбæрæггондæй æфснайын та æркæны алыхуызон эпидемиологон низтæм, чъизи кæнынц нæ алфамбылай æрдзон уавæр, уымæй уæлдай сты зианхæссæг химион, биологон æмæ биохимион препараттæ æвзæрынгæнæг. Фæлæ сæ уыимæ вæййы зынаргъ хæйттæ дæр (згъæртæ, органикон буаргъæдтæ). Уымæ гæсгæ фæстаг азты хъæбæр коммуналон æппарæццæгтæ дыккаг хатт кусынæн лæвæрд цæуы дыккагкъæпхæнон нысаниуæг.

Хъыгагæн, дæргъвæтин рæстæг ацы куыст æмбæлгæ хуызы лыггонд нæ цæуы республикæйы, бырæттæ бамбырд вæййынц полигонты, æмæ сын æвзæр æндæвдад вæййы мæр, дæлзæххон дæттæ æмæ атмосферон уæлдæфмæ. Уымæй уæлдай нæ сагъæсы æфтауынц, цæугæдæтты былтыл, цæрæнбынæттæм æввахс цы æнæбарлæвæрд бырондæттæ фæзыны, уыдон дæр. Кæд сæ иу хай фæлгонцад æмæ цъæх фæлысты мæйоны рæстæг иуварсгонд æрцæуы, уæддæр.

Уымæй уæлдай, республикæйы ныронг лыггонд нæма æрцыд люминесцентон цырæгътæ, уыимæ энергихъахъхъæнæнтæ æфснайыны фарста дæр, уæлдайдæр та рохуаты баззадысты медицинон æмæ электронон æппарæццæгтæ.

Чиныджы фыццаг хайы амынд цæуынц хъæбæр коммуналон æппарæццæгтимæ архайыны мадзæлттæ. Уыимæ ныгæныны, æвзарыны, дыккаг хатт бакусыны фæстæ судзгæйæ та алфамбылай уавæрыл куыд нæ фæзына, ууыл бацархайын. Уымæй уæлдай, чиныджы амынд æрцыдысты, РЦИ-Аланийы зæххыл цас бырæттæ æмбырд кæны, уый æмæ æндæр фарстытæ дæр.

Æртыккаг томмæ хаст æрцыдысты медицинон æмæ биологон æппарæццæгтæ. Чиныджы разныхасы куыд амынд цæуы, афтæмæй уыдон сæйраг гуырæнтæ сты зианхæссæг химион, химион-биологон æмæ биологон буаргъæдтæн, æмæ сæ фæхъæуы бырондæттæм фæхæццæ кæнын. Ацы хуызы æппарæццæгтæ уымæй уæлдай тынг тæссаг сты, семæ чи архайы, уыдонæн. Уый та афтæ æмбаргæ у, æмæ алыхуызон низтæ парахатгæнджытæ, уæвæн ис, æмæ рахизой æнæниздзинад хъахъхъæнынады кусæндæттæй. Уæлдай тæссагдæр та дзы у, медицинон кусæндæтты специалисттæн, æнæзианхъом сæ чи кæны, уыцы адæм æмæ сæ ласгæ чи кæны, уыдон дæр.

Фарст карзæй лæууы биологон æппарæццæгтæ æфснайыны æмæ судзыны тыххæй дæр. Уымæн æмæ чысыл бизнесы минæвæрттæ, зæгъæм, дзидзайæ алыхуызон продукттæ чи уадзы, ахæм куыстуæттæ æмæ фермæтæ биологон æппарæццæгтæ раст куы нæ банымайынц, уæд сæ чысыл тæссаг нæ вæййы. Уымæ гæсгæ сæ тæссаг цæмæй ма уа, уый тыххæй сæ рафыцын фæхъæуы сæрмагонд агты, уый фæстæ та хъуамæ сыгъд æрцæуой.

Уавæр афтæ у, æмæ биологон æппарæццæгтæ æмбæлгæ хуызы æфснайд куы не ‘рцæуынц, уæд свæййынц алыхуызон низтæ парахатгæнæн бынат. Уымæ гæсгæ архайын хъæуы, цæмæй алы ран дæр экологон уавæр хъыгдард ма цæуа.

Ныртæккæ æрдзон фæрæзтæй фылдæрæй-фылдæр пайдагонд кæй цæуы, уый тыххæй алыварс раздæрæй тынгдæр чъизи кæнын райдыдта, æмæ уымæ гæсгæ æппарæццæгтæ æфснайынмæ абон здæхт цæуы стыр æргом. Фыццаг рады та лæууынц, электронон æмæ электрон ифтонггæрзты куыстады цы зындзинæдтæ фæзыны, уыдон. Ацы къабазы рауагъд продукцийы гуырахст иудадзыг кæй рæзы, уымæ гæсгæ электронон æмæ электрон ифтонггæрзты æппарæццæгтæ æфснайыны фарста карзæй лæууы дунейы бирæ бæстæты, уыимæ Уæрæсейы Федерацийы дæр.

Фылдæр электронон прибортæ сты мыхуырон схемæтæ, экранон монитортæ, аккумулятортæ æмæ батарейтæ. Уыдоны ис ахæм зианхæссæг буаргъæдтæ куыд джынасу, кадми, зды, галогентæ, æндæртæ дæр, æмæ, æмбæлгæ хуызы куыстгонд куы нæ цæуой, уæд уый æвзæрæрдæм фæзындзæн экологон уагæвæрдтыл. Уымæ гæсгæ наукон рауагъды автортæ ахæм хуызы æппарæццæгтæ ахастой IV томмæ — Электронон æппарæццæгтæм.

Абон уавæр афтæ у, æмæ, техникон рæзты руаджы электронон прибортæ дæсгай азты размæ цас уыд, уымæй дзæвгар раздæр зæронд кæнын райдыдтой. Уымæ гæсгæ канд саст прибортæ нал фæбæззынц, фæлæ ма, кусгæ чи фæкæны, ахæмтæ дæр. Иу ныхасæй, экологон тыхстдзинад уыдон систы дунейы æппæт бæстæтæн. Чырæг телефонтæ, компьютертæ, принтертæ, къамисæн аппараттæ æмæ æндæртæ моралон æгъдауæй базæронд вæййынц æмæ æппаргæ æрцæуынц цалдæр мæйы фæстæ. Чи сæ рауадзы æмæ сæ чи уæй кæны, уыдон та фæливæг рекламон компаниты руаджы фæархайынц сæ продукци хуыздæр рахоныныл. Æппæт ацы æнæраст хъуыддæгтæ уымæ æркæндзысты, æмæ иу дæс азы фæстæ маргджын электронон æппарæццæгтæ дунейы фæфылдæр уыдзысты 500 хатты. Уымæ гæсгæ уыдон æфснайыны хуыздæр мадзал у дыккаг хатт сæ бакусын.

Наукон рауагъды фæндзæм томмæ хаст æрцыдысты хъæууонхæдзарадон æппарæццæгтæ. Уымæн æмæ ацы къабазы дæр æрдзхъахъхъæнынадон фарстатæ къаддæр не сты, фылдæр йеддæмæ. Зæгъæм, кæцыфæнды маргъдарæн фабрикæйы, кæнæ хуытæдарæн фермæйы рæзты фæцæйцæугæйæ, æнæмæнг банкъардзыстæм фаджысы тæф. Уымæн æмæ маргъдарды æмæ фосдарынады дæр афæдзмæ æппарæццæгтæ бамбырд вæййы 150 милуан тоннæйы æмæ ма иу уыйбæрц та халсартæ æмæ дыргътæ зайын кæнгæйæ дæр.

Уымæй уæлдай, агропромышленнон комплексы бирæ зайы хъæууонхæдзарадон хомаггуыстгæнæн куыстуæтты æппарæццæгтæ дæр, фæлæ сæ, куыд хъæуы, афтæ пайдагонд нæ цæуы. Зæгъæм, хуымгæнды зæххыты хъаймагъ фæхуыздæр кæнынæн хъæуы 840 милуан тоннæйы фаджыс кæнæ 6 тоннæйæ чысыл фылдæр гектармæ, фæлæ йæм къухтæ нæ хæццæ кæнынц.

Хъæууонхæдзарадон æппарæццæгтæ хъæздыг сты энергетикон фæрæзтæй дæр. Æрвылаз фермæты, фосдарæн æмæ маргъдарæн комплексты, зайæгойты æмæ хоры къабæзты бамбырд вæййы 250 милуан тоннæйы хъæууонхæдзарадон æппарæццæгтæ. Уыдон сæрмагонд заводты куыстгонд æрцыдысты, зæгъгæ, уæд райсæн уаид 66 миллиард кубометры биогаз, æмæ уый та æмхуызон у 33 миллиард литры бензинимæ. Ацы газ газогенератортæм фæхæццæ кæн, уæд та дзы райсæн уаид электрон тых 110 миллиард киловатт-сахаты.

Цгъойты Таймураз, Теблойты Роланд æмæ Биазырты Джульеттæйы наукон фæллæйтты каст æрцыд хъæдцæттæгæнæнты æмæ хъæдгуыстгæнæнты æппарæццæгты сæйраг хуызтæм дæр. Стæй уыдоны гуырæнтæ æмæ дыккаг хатт кусыны мадзæлттæм дæр, базонæн та сæ ис æхсæзæм томы. Уый чиныгкæсæджы зонгæ кæны хъæдæрмæджы æппарæццæгтæй хæдзардзинæй пайда кæныны мадзæлттимæ. Зæгъæм, æхсæзæм томы 9-æм сæргонды ныхас цæуы, хъæдцæттæгæнæн æмæ хъæдгуыстгæнæн куыстытæ Цæгат Ирыстоны куыд цæуынц, уый тыххæй. Чиныджы автортæ фарста афтæ æвæрынц, цæмæй нæ алфамбылай хъæдтæм хуыздæр зылд цæуа, æмæ сæ ахадындзинад фылдæр уа адæмон хæдзарады.

Иу ныхасæй, Цгъойты Таймураз, Теблойты Роланд æмæ Биазырты Джульеттæ цы наукон чингуытæ бацæттæ кодтой, уый уæлдæр ахуыргæнæндæтты студенттæн стыр æххуыс фæуыдзæн сæ зонындзинæдтæ фæфылдæр кæнынæн экономикæйы алы къабæзты.

Тохсырты Къоста