Æрæджы Мæскуыйы уыд Уæрæсейы Федерацийы фысджыты XVII æнæрадон æмбырд. Архайдтой дзы нæ бæстæйы алы регионты Фысджыты цæдисты
хайæдты минæвæрттæ. Литературон æхсæнадæн ацы цау зынгæ æмæ зæрдылдарæн уыд. Йæ сæйраг нысантæ та – Уæрæсейы хуыздæр литераторты æрбангом кæнын æмæ сын паддзахадон æххуыстæ саразыны фарстатæм фылдæр æргом аздахын.
Æмбырды архайджытæм арфæйы фыстæг æрбарвыста Президент Владимир Путин æмæ загъта, нæ бæстæйы классикон литературæйы бынтæ æмæ нырыккон авторты куыстытæн стыр ахадындзинад кæй ис нæ культурæйы рæзтæн. Æмбырды сæрдарæй æвзæрст æрцыд Уæрæсейы Фысджыты цæдисы фыццаг секретарь, нæ бæстæйы Президенты уынаффæгæнæг Владимир Мединский. «Рæстдзинад»-ы уацхæссæг аныхас кодта нæ республикæйы Фысджыты Цæдисы сæрдар Хозиты Барисимæ æмæ йын уый ратта бæлвырд дзуаппытæ.
– Барис, æмбырды нысанты тыххæй ма нын бæстондæр радзур.
– Уæрæсейы фысджыты Устав куыд амоны, афтæмæй æмбырд хъуамæ арæзт цæуа алы фондз азы дæр иу хатт. Фæлæ нæ рæстæджы домæнтæ æндæр цæстæнгасæй акæсын кодтой нæ куыстмæ, нæ архайдмæ. Уæрæсейы Фысджыты цæдисы
разамынд бацæттæ кодта ног æмбырд, йæ размæ та уыдис пленум. Æз уыдтæн делегат, фыссæг Скъодтаты Эльбрус та – хуынд адæймаг. Нæ дыууæ дæр ацыдыстæм уыцы пленуммæ æмæ, Фысджыты цæдис йæ размæ цы хæстæ æвæры, цы ивддзинæдтæ дзы бахæссын хъæуы, æппæт уыцы фарстатыл æрныхас кодтам. Алчидæр йæ хъуыды загъта, æмæ иумæ-йаг хатдзæгтæм æрцыдыстæм. Уыдонæн се ‘мбис æххæстгонд куы ‘рцæуа, уæд фысджытæн сæ уавæртæ зынгæ фæхуыздæр уыдзысты, сæ фæллæйттæ, сæ агъуыстытæ фæстæмæ хаст æрцæудзысты цæдисы исбонадмæ. 90-æм азты сын сæ райстой, æмæ сæ фæстæмæ раздахыныл архайд цæуы. Уый фæстæ æмбырдмæ рацыдыстæм, уыдис дзы 300 адæймагæй фылдæр.
Æмбырд уыд раздæры Ленины номыл Уæрæсейы паддзахадон чиныгдоны. Йæ кусджытæ нын бацæттæ кодтой, сæдæ азæй мин азы онг кæуыл цæуы, ахæм стæм къухфыстыты равдыст. Фенæн дзы уыдис уырыссаг литературæимæ баст рагон цымыдисаг гæххæттытæ. Сæвзæрдис нæм бирæ фарстытæ архивы кусджытæм, æмæ нын уыдон дзуаппытæ раттой.
Уымæй уæлдай ма федтам Уæрæсейы фысджыты сурæтты равдыст дæр. Нæ бæстæйы зындгонддæр нывгæнджытæ сын скодтой сæ нывтæ, æмæ сæм адæймаг кæсынæй не ‘фсæст. Мæ зæрдæмæ тынгдæр фæцыдысты, «сыгъзæрин æнус» кæй хонынц, уыцы рæстæджы классиктæ Толстой æмæ Достоевскийы сурæттæ.
Уыдис дзы бирæ уазджытæ хицауадæй, аивадæй: Никитæ Михалков, Карен Шахназаров, фысджытæ Захар Прилепин, Сергей Лукьяненко, Сергей Минаев, Игорь Волгин, Александр Проханов æмæ иннæтæ. Базонгæ дæн инæлар-булкъон Константин Пуликовскиимæ. Ирыстонмæ тынг хорз цæстæй кæсы, æрымысыд, куыд дзы службæ кодта æмæ дзырдта, ирон адæм йæ зæрдæйы цы бынат ахсынц, уый тыххæй. Базонгæ дæн Карен Шахназаров, Владимир Мединский æмæ Никитæ Михалковимæ дæр.
Æмбырды нæ куыстмæ хаст æрцыд ивддзинæдтæ. Владимир Мединский радзырдта, раздæр советон цардарæзты Фысджыты цæдисы хорзæй цы уыдис, уыдон цæмæй раздахæм. Хъуамæ журналтæ æмæ агъуыстытæ фæстæмæ лæвæрд æрцæуой Фысджыты цæдисмæ, арæзт æрцæуа литературон фонд дæр. Советон Цæдис куы фехæлд, уæд литературæйы уавæр дæр сæфты къахыл лæуд уыдис, фысджытæн æхцайы фæрæзтæ æппын къаддæры бæрц дæр нал уыд. Литературон фонд куы фæзына, уæд та уавæр цæхгæр аивдзæн.
– Ацы аз уыцы ивддзинæдтæй искæцы хъуыддаг æххæстгонд æрцæудзæн?
– Уæрæсейы Прокурор йæхимæ фæнысан кодта агъуыстыты фарста, сæрмагондæй нæм æрбацыд бæрнон адæймаг, акодтон æй æмæ йын равдыстон, нæ республикæйы Фысджыты цæдисы агъуыстытæ кæм уыдысты раздæр, уыцы бынат. Сабырдзинады проспекты Хæлардзинады хæдзары дыккаг уæладзыджы уыдысты журналтæ «Дарьял» æмæ «Ирæф»-ы агъуыстытæ, æртыккаг уæладзыджы та – журнал «Мах дуг»-ы редакци. Иууылдæр – иу ран, æмæ æнцон кусæн уыд.
Мединский нын бамбарын кодта, хъуыддаг зын кæй уыдзæн, фæлæ архайдзысты фарста алыг кæныныл. Йæ ныхас хъуыддагимæ баст кæй у, уый та бæрæг уыд, Мæскуы æмæ Бетъырбухы фысджыты агъуыс-тытæ фæстæмæ лæвæрд кæй æрцыдысты редакцитæн, уымæй. Ныр та архайд цæуы регионты бæстыхæйттыл.
Нæ республикæйы фысджытæн уыдис фæлладуадзæн бынат санатори «Осетия»-йы ныхмæ. Ууыл дæр цæуы ныхас, æмæ, куы раздæха, кæй уыд, уымæ, уæд фысджытæн сæ уавæртæ фæхуыздæр уыдзысты, кæм баулæфой, уый сын уыдзæн. Ныр та журналты редакцитæ алы къуымты ныппырх сты, æмæ сæ иу ранмæ æрæмбырд кæнын хъæуы. Уæд уацхæсджытæн дæр сæ куыст фæрогдæр уыдзæн.
Тынг разыйæ ацыдысты минæвæрттæ. Бетъырбух æмæ Мæскуыйы фысджыты хæдзæрттæ фæстæмæ лæвæрд кæй æрцыдысты, уый нæ стыр ныфс бауагъта, æмæ нæ зæрдæ дар-дзыстæм, мах агъуыстытæ дæр кæй раздæхдзысты, ууыл.
– Загътай, минæвæрттæй бирæтимæ базонгæ дæ.
Ирыстоны дзы исчи уыдис?
– Никитæ Михалков хорз зыдта Уататы Бибойы, Владимир Мединский та радзырдта,
Мæскуыйы арæх кæй вæййы Цæгат Ирыстоны алыхуызон равдыстытæ, æмæ сæ алкæцы дæр кæй бабæрæг кæны.
– Ирыстоны литературæйы нырыккон автортæ ис?
– Æмбырды ныхас цыдис æрыгæтты куыстыл дæр. Курдиатджын фæсивæды æрвитын хъæуы литературон институтмæ, филологон факультеттæм, цæмæй сæ зонындзинæдтæ уæрæхдæр кæной æмæ аивадон æгъдауæй рæзой. Алы сæрдармæ дæр фæзындис хъуыдытæ. Кæддæр, æз мæхæдæг студент куы уыдтæн, уæд Фысджыты цæдис арæзта æрыгон фысджыты æмбырдтæ. Фыццаг-иу районты скодтой ахæм мадзал, æмæ дзы-иу чи фæуæлахиз, уый-иу снысан кодтой респуб-ликон æмбырдмæ. Республикон уæлахиздзауты та æрвыстой Мæскуымæ литературон институтмæ, иннæты – нæхи филологон факультетмæ. Фысджыты цæдис сæм йæ хъус дардта, каст-иу куы фесты, уæд та сын æххуыс кодта сфæлдыстадон куысты ныллæууынмæ. Агънаты Гæстæн, Кокайты Тотрадз, Хаджеты Таймураз литературон институты фæстæ куы æрыздæхтысты нæхимæ, уæд куыстой: чи – телеуынынады, чи – радиойы, чи – «Мах дуг»-ы, æмæ нæ фæнды уыцы фæлтæрддзинадæй спайда кæнын.
Хæстæгдæр рæстæг районы газеттæ æмæ культурæйы хайæдтимæ алы районы дæр сараздзынæн ахæм æмбырдтæ. Сæйрагдæр у, чи цы æвзагыл фыссы, уый нæ, фæлæ курдиатджын фæсивæды сбæрæг кæнын æмæ, районы чи фæуæлахиз уа, уыдоны
æрхондзыстæм республикон æмбырдмæ. Республикон уæлахиздзаутæн баххуыс
кæндзыстæм сæ чингуытæ рауадзынмæ æмæ литературон институтмæ бацæуынæн рекомендацитæй. Дыккаг æмæ æртыккаг бынæттæ чи бацахса, уыдоны та нæхи филологон факультетмæ бакæндзыстæм. Хъус дарын сæм хъæуы, уымæн æмæ æрыгон курдиатджын фысджытæн сæ фылдæр ацыдысты Мæскуымæ, Бетъырбухмæ. Уым цæры æмæ кусы прозæ фыссæг Бекъуырты Руслан, ныридæгæн
мыхуыры рауагъта æртæ чиныджы. Нæхимæ чи баззад, уыдонæй иу, Мамсыраты Сослан, фыста радзырдтæ, фæлæ, Культурæйы министрады кусын куы байдыдта, уæд литературæйæ иуварс ахызти. Цалдæр хатты йын бауайдзæф кодтон, литературæмæ раздæх, зæгъгæ.
Цыбыр ныхасæй, цыфæнды сфæлдыстадон куыстæн дæр хъуамæ уагæвæрд уа, æмæ, мах нæ фæсивæдимæ куыст уагæвæрды бындурыл куы сæвæрæм, уæд нæ архайды æнтыстдзинæдтæ сæхæдæг разындзысты. Æрыгон автор куы банкъары, хъусдард æм ис, уый, уæд дзы ныфс бацæуы, æмæ адæймаг ныфсджын куы уа, уæд ын фылдæр æнтысы.
Фысджыты цæдисы ис къорд, арæзт æрцыд Агънаты Гæстæны рæстæджы æрыгон фысджытимæ, разамынд ын дæтты Касаты Батрадз. Цæмæдæр гæсгæ 90-æм азты æрыгæтты бафхæрдтой æмæ сын сæ ныфс асастой. Ныр æрыгон фысджыты уыцы къордмæ хондзыстæм, кæсдзыстæм сын сæ уацмыстæ, æххуыс сын кæндзыстæм. Ис нæм æрыгон курдиатджын фысджытæ – Бететы Фатимæ, Гегкиты Сослан, стæй ма цалдæр адæймаджы. Нырма сæ чингуытæ нæма федтой рухс, афтæмæй сын мыхуырмæ цæттæ сты. Уæдæ нæм ис, фæндзай азтæ кæуыл цæуы æмæ ныры онг Фысджыты цæдисы чи нæма ис, ахæмтæ дæр – прозаик Джусойты Нинæ æмæ поэтессæ Къудухты Маринæ. Аразын сын хъæуы сфæлдыстадон изæртæ. Зæгъæм, æрыгон фыссæджы адæмонимæ куы баиу кæнай, уæд æрыгонмæ ныфс æппындæр нæ уыдзæн сфæлдыстадон куыст кæнынæн. Уымæ гæсгæ йæ хъæуы йæхи карæнимæ баиу кæнын, уæд сæ кæрæдзи уацмыстæ дæр уæндондæрæй кæсдзысты. «Ногдзау»-ы редактор Сæлбиты Дианæимæ ныхас кодтон, æмæ уый дæр цæттæ у сæ уацмыстæ сын мыхуыр кæнынмæ. Куыст сæвæрын хъæуы уагæвæрды бындурыл, æмæ уæд æнтыстдзинæдтæ дæр уыдзæн.
– Ацы аз нæ республикæйы Фысджыты цæдисыл æххæст кæны 100 азы. Цавæр фæндтæ уæм ис кадджын бæрæгбоныл сæмбæлынмæ?
– 1925 азы 22 декабры арæзт æрцыд Цæгат Ирыстоны пролетарон Фысджыты цæдис. Сæрдарæй йын уæд æвзæрст æрцыд Къосирати Сæрмæт. Уыдон æрæмбырд кодтой Ирыстоны литературон тыхтæ æмæ сын бындур æвæрд æрцыд, цæмæй Ирыстоны фысджытæ кусой уагæвæрдмæ гæсгæ. 1934 азы Советон Фысджыты цæдис куы сарæзтой, уæд нæ цæдис дæр бацыд уырдæм.
Цалдæр азы фæстæ та Пролетарон Фысджыты цæдис арæзт æрцыд Хуссар Ирыстоны дæр. Æрæджы диссаджы наукон-иртасæн куыстыл сæмбæлдтæн: Гæздæнты Зарæ ныффыста ирон литературæйы истори 1925 азæй ныры рæстæджы онг. Журналты редактортимæ баныхас кодтон, æмæ «Мах дуг»-ы 12-æм номыр уыдзæн юбилейон, «Дарьял»-ы та уырыссагау – 5-æм номыр. Нæ зæрды скæнын ис юбилей. Дæс азы фæкуыстон, 1925 азæй цыдæриддæр æмбырдтæ уыдис, уыдоны раныхæстæ æрæмбырд кæнын æмæ сæ хицæн чиныгæй рауадздзыныл. Уыцы чиныг цымыдисаг уыдзæн канд фысджытæн нæ, фæлæ, литературæ чи иртасы, уыдонæн се ‘ппæтæн дæр. Прозæ, драматурги æмæ тæлмацы къордтæ, мыхуыры чи нæма уыдис, ахæм æрмæджытæй арæзт уыдзæн. Дæс æмæ ссæдз раныхасы мæм ис, уыимæ канд нæхи фысджыты раныхæстæ нæ, фæлæ, Мæскуыйæ, Кæсæгæй, Цæцæнæй чи ‘рбацыд, уыдоны раныхæстæ дæр сты мæнмæ. Мыхуыргонд куы æрцæуой, уæд хъæугæ уыдзысты наукон кусджытæн, ахуыргæндтæн, университеты ахуыргæнджытæн, литературæиртасджытæн.
– Барис, бузныг дæ дзуаппытæй.
Ныхас ныффыста
Саутæты Тамилæ
