Низæфтауæг ног коронавирусы тыххæй абон цæуы бирæ ныхас, ис бирæ алыхуызон хъусынгæнинæгтæ. Уыдон афтæ дзæвгар сты, æмæ сæ раст æмæ зылын кæцы у, уый бæрæг дæр нал ис. Уавæр фæбæлвырддæр кæныныл æмæ, хабæрттæй раст æмæ æрымысæггаг кæцытæ сты, уый сбæлвырд кæныны тыххæй ныхас кæны æмæ ахсджиаг фарстытæн дзуапп дæтты Ростовы паддзахадон медицинон университеты инфекцион хæцгæ низты кафедрæйы сæргълæууæг, медицинон наукæты доктор, профессор ÆМБАЛТЫ Юри:
— Коронавирус цавæр бæрæггæнæнтæм гæсгæ ис раиртасæн, уыдон алыхуызон цæмæн сты? Адæймаг æндæр респираторон хæцгæ низтæй куы фæрынчын вæййы, йæ тæвд уæд дæр куы сбæрзонд вæййы, уæд ног низ уыдонæй цæмæй хицæн кæны?
— Карз респираторон хæцгæ низтæ (ОРВИ) æмæ гриппæй ног коронавирус кæны хицæн. Цæмæй? Ног коронавирусæй рынчынтæ не ‘хснырсынц, сæ фындзы дон нæ уайы, сæ хъуыртæ нæ риссынц. Гæнæн ис, æмæ схуыфой, уымæн æмæ вирус хъыгдары улæфæнтæ. Рынчын кæны тыхулæфт. Афтæ йæм кæсы, цыма йæ йæ риуы цыдæр хъыгдары. Буары тæвд дæр сбæрзонд вæййы. Адæймаг кæны ОРВИ-йæ рынчыны каст. Фæлæ низæн йæ цыд æндæр у. Чи зоны, уымæн, æмæ адæймагмæ æрбафтыд цæрæгойтæй — кæлмытæ æмæ хæлынбыттыртæй. Ома, ног коронавирус адæймаджы низ нæу. Адæймагмæ куыдæй, цы хуызы æрбафтыд? Уый кæй нæма зонæм, уымæй нын у ноджы тæссагдæр.
— Фæлæ дзы се ‘ппæт, æвæццæгæн, нæ рынчын кæнынц.
— Се ‘ппæт — нæ. Фæрынчыны цаутæн сæ фылдæры (80 проценты) адæймаг вæййы æрмæстдæр низхæссæг. Иу ахæм адæймаг йæ низ бафтауы дæс адæймагыл, æмæ йæ уыдон дæр «адарддæр кæнынц». Ахæм адæймæгтæм фæстæдæр фæзыны, низæй сæ чи хъахъхъæны, ахæм тыхтæ. Ацы рынчынтæн сæ 12-15 процентмæ низ вæййы рог хуызы, æрмæстдæр фæлæмæгъ вæййынц, æмæ сæ буары тæвд иуцасдæр фæбæрзонд вæййы. Рынчынтæн сæ 5-8 процентмæ низ карздæрæй равдисы йæхи.
— Бирæ быцæу ныхас расайдта ахæм ныхас, ног коронавирусæн, дам, йæ растдæр бæрæггæнæн у, адæймаг хъусæй кæй нал фæхъусы, æмæ йе ‘мбудæнтæ кæй нал фæкусынц, уый.
— Уыдон сты гæды ныхæстæ, ныртæккæ «фейк» кæй хонынц, ахæмтæ. Сывæллæттæ дзы кæй нæ рынчын кæнынц æмæ æрмæстдæр низхæссæг кæй вæййынц, уый дæр у гæды ныхас. Сывæллæттæ рынчын кодтой коронавирусæй, стæй кæнынц. Уымæн ис бирæ цæвиттонтæ. Фæлæ фылдæр хатт уыдон вирус адæттынц иннæтæм. Ныртæккæйы уавæр домы, цæмæй сывæллæттæ æмæ хистæр кары адæймæгтæ кæрæдзийæ уой хицæн, уæлдайдæр, фæхицæн кæнын хъæуы, æндæр низтæй дæр ма чи хъæрзы, ахæм адæймæгты, цæмæй ма сыл ацы вирус дæр ма бафта, науæд уыдзысты уæззау рынчынтæ. Уæлдай тæссагдæр у, улæфæнты, зæрдæйы низтæй рынчынтæн, туджы бæрзонд æлхъывдад кæй тыхсын кæны, уыдонæн, уымæн æмæ буары бæрзонд тæвды ныхмæ организм архайы йе ‘ппæт хъарутæй, йе ‘ппæт системæтæй, уыимæ, зæрдæ æмæ тугдадзинты системæйæ дæр. Уыцы архайд организмæн æнцон нæу, æмæ тæссаг у, зæрдæ куы нæ бафæраза, уымæй.
— Адæймагмæ ног низæфтауæг куы фæхæццæ вæййы, уæд уый кæд рабæрæг вæййы, стæй ахæм адæймагæй иннæтæн тæссагдæр кæд свæййы?
— Вирус организммæ куы бахауы, уæд, адæймаджы цæмæй йæ быны скæна, уый тыххæй хъуамæ сбирæ уа, æмæ йæ уымæн бахъæуы фылдæр рæстæг. Бирæ дзы куы бахауа организммæ, уæд та йын æртæ — цыппар боны дæр фаг сты «йæхи равдисынмæ». Уымæ гæсгæ инкубацион рæстæг вæййы алыхуызон, æмæ, цалынмæ уыцы рæстæг цæуа, уæдмæ адæймагæй иннæтæн вæййы тæссаг. Афтæмæй та, гæнæн ис, æмæ дзы йæхæдæг ма фæрынчын уа, йæ организм фидар кæй у, уымæ гæсгæ. 14 бонмæ инфекци йæхи куы ницæмæй рабæрæг кæна, уæд уый дзурæг у, адæймаг кæй нæ фæрынчын, ууыл.
— Дзурынц, зæгъгæ, коронавирусæй рычынты дзæбæх чи кæны, уыцы дохтыртæн сæ дæс проценты сæхæдæг дæр ацы низæй фæрынчын вæййынц. Уый раст у? Стæй, цы хуызы хъуамæ бахъахъхъæной дохтыртæ сæхи?
— Чи зоны, æмæ дæс процентыл нæ, фæлæ фылдæрыл дæр бахæца низ. Зæгъæм, рынчынтæм чи каст, стæй йæхæдæг дæр чи фæрынчын, уыцы дохтыртæ æмæ иннæ медицинон кусджытæ Миланы уыдысты тынг бирæ. Ныхас цæуы, дохтыртæ сæхæдæг куыд хъахъхъæд сты, ууыл. Æппæтæй хуыздæр сæ бахъахъхъæндзæн сæрмагонд медицинон уæлæдарæс. Телеуынынады йæ ис арæх фенæн. Ахæм уæлæдарæсæй пайдагæнæн иунæг хаттæй фылдæр нæй, уый фæстæ йæ хъæуы фесафын. Фæлæ ацы тыхст рæстæг бирæ сахæттæ рычынты цур чи æрвиты, уыцы дохтырæн йæ бон у, æмæ исты рæдыд æруадза. Ахæм уавæрты кусæг дохтыр хъахъхъæд хъуамæ уа, раст æй космосмæ цыма æрвитынц, афтæ. Уый та къухы нæма æфты — нæдæр Уæрæсейы, нæдæр дунейы. Ис æрмæстдæр, чи хъæуы, уымæн сæ хуызмæ гæсгæ конд сæрмагонд уæлæдарæс.
— Маскæ та? Не ‘ххуыс кæны?
— Æмæ цавæр маскæтæй пайда кæнынц дохтыртæ? Хуымæтæг маскæйы уæлдæф алырдыгæй дæр хизы мидæмæ. COVID-19 у ставддæр вирустæй иу — 300 нанометры (1 нанометр у, метр миллиардгай куы ныккæнай, уæд уымæн йæ иу хай). Цыбыр дзырдæй, хуымæтæг маскæ вирус нæ бауромдзæн. Уымæ гæсгæ хуыздæр уаид респираторæй пайда кæнын.
— Адæймагмæ инфекци цы рæстæг уа, уыцы рæстæг, гæнæн ис, æмæ арвита йæ къæхтыл лæугæйæ, кæнæ та, инфекци йæм кæй ис, уый зонгæ дæр нæ бакæндзæн. Уый раст у?
— Иттæг раст, æмæ ахæм цаутæ — бирæ.
— Вирус, зæгъынц, фæхæццæ уыдзæн зæххы цъарыл цæрæг адæмæн сæ фылдæрмæ. Уый дæр раст ныхас у?
— Вирус цал адæймагмæ фæхæццæ уа, уый аразгæ у медицинæйы иумæйаг цæттæдзинадæй. Китайæгтæ дæр ахæм уавæрмæ цæттæ нæ уыдысты, фæлæ цыбыр рæстæгмæ сæ медицинæ рацарæзтой. Горæт Уханы цæрджыты нымæц уыд 12 милуаны, æмæ хицæуттæн сæ бон баци горæт хæрзчысыл квадраттыл ныддихтæ кæнын, æмæ сæ цæрджытæ кæрæдзийæ уыдысты бынтон хицæн. Уый тынг баххуыс кодта низæн йæ цыд фæуромынæн.
— Интернеты цæст æрхæцы ахæм хъусынгæнинагыл: ног коронавирусæй уæззау рынчынты дзæбæх нæ кæндзысты, дохтыртæ сæ хъус дардзысты æрмæстдæр рог рынчынтæм æмæ, сæ уавæр рæстæмбис кæмæн уа, ахæмтæм.
— Уый гæды ныхас у! Стæй, «дзæбæх кæндзысты», зæгъгæ, куы бафиппайæм, уæд уыцы ныхасы цавæр хъуыды бавæрæм? Комкоммæ коронавирусы ацы хуыз чи мары, ахæм хос нырма нæма ис. Дохтæртæ рынчынæн баххуыс кæндзысты, йæ зæрдæйы куыст кæнæ йæ улæфт хорз куы нæ уой, уæд. Зæгъæм, баиу æй кæндзысты улæфæн аппаратмæ. Фæлæ ахæм уавæры рынчынæн уæддæр тæссаг у, йæ низ куы фæкарздæр уа æмæ куы амæла, уымæй. Рог рынчынтæн дохтыртæ рафыссынц хостæ, инфекцион низтæн цы иумæйаг бæрæггæнæнтæ ис, уыдон фесафыны тыххæй, æмæ сæхи дзæбæх кæнынц хæдзары. Рæстæгæй-рæстæгмæ сæ бæрæг кæны участочы дохтыр-терапевт, вæййы сын йемæ телефонтæй бастдзинад, æмæ рынчын хъусын кæны, йæ уавæр куыд у, уый. Йæ уавæр рæстæмбис кæмæн у, ахæм рынчынæн йæ бон у, æмæ кæнæ хæдзары уа, кæнæ рынчындоны. Нæдæр рæстæмбис, нæдæр рог рынчынты уавæр зæрдæхсаинаг нæу, сæ дыууæтæ дæр адзæбæх вæййынц. Уæззау рынчынтæ та домынц иудадзыг цæстдард дохтырты ‘рдыгæй.
— Фæсарæнты чи уыд, уыдон вирус семæ цæмæн æрбаласынц, рынчынтæ тынг бирæ кæм ис, ахæм ранæй кæд дард вæййынц, уæддæр? Уæлдæфы тæхы уыцы вирус æви куыд?
— Уæлдæфы кæй нæ тæхы, уый бæлвырд у. Аххосджын фылдæр сты вагзалтæ, аэропорттæ, уыдонæй ноджы тæссагдæртæ та — хæдтæхджытæ æмæ наутæ, адæм бирæгæйттæй кæм æрæмбырд вæййынц, ахæм бынæттæ. Хæдтæхæгмæ уæлдæф тыхæй бауадзынц, æмæ вирусæн дæр ма уымæй хуыздæр цы уа?
— Абон алчидæр йæ хæдзары æмбæхстæй бады æмæ низæй йæхи хъахъхъæны. Искуы ма ахæм цаутæ уыд историйы? Уæвгæ, куыд зонæм, афтæмæй раздæр уыд емынæ кæнæ халеры эпидемитæ. Æмæ сæ уæд адæм сæхи цы хуызы хъахъхъæдтой?
— Ног коронавирус у, емынæйæн цы бирæ хуызтæ ис, уыдонæн сæ иуы хуызæн — улæфæнтæ чи халы, уый хуызæн. Емынæ адæмы куы цагъта, уæд алчидæр йæ къæсы бадт æмæ уæлдай хатт æддæмæ нæ цыд. Чи-иу фæрынчын, уыдоны-иу уайтагъд фæхицæн кодтой, мæрдты та зæххы бын кодтой. Нырыккон закъонæвæрынад цы эпидемиологон мадзæлттæ фидар кæны, уыдон хорз сты. Хъуыддаг ис, куыд æххæстгонд цæуынц, уый мидæг. Уыцы мадзæлттæ иудадзыгдæр домынц æхца, цæмæй гæнæнтæ æмæ авналæнтæ ногдæр æмæ ахъаззагдæр кæной. Фæстаг авд азмæ дохтыр-инфекционистты нымæц тынг фæкъаддæр. Уавæр уый онг æрцыд, æмæ афтæ дзурын дæр райдыдтой, æндæр дохтыртæ, дам, сæ дæсныйад раивæнт æмæ инфекционисттæй кусын райдайæнт. Фæлæ куыд хъуамæ райдайа кусын инфекционистæй, зæгъæм, хирург кæнæ реаниматолог?
— Лимонты килограммæн йæ аргъ дыууæ хатты фæфылдæр, фондз хатты — нурыйы килограммы аргъ. Имбир уæй кæнынц — килограмм дыууæ мин сомæй. Ацы продукттæ вирусмарæг кæй сты, ууыл адæм бынтондæр баууæндыдысты. Раст сты?
— Вирус ницы мары — нæдæр имбир, нæдæр нуры, нæдæр хъæдындз. Фæлæ сыл адæм кæй æууæндынц, уым æвзæрæй ницы ис (худы). Æндæр у йæ хъуыддаг лимонæн. Ног коронавирус нæ уарзы туагад, уый йæ маргæ кæны. Уымæ гæсгæ йæ ныхмæ хорз сты цай лимонимæ кæнæ та æхсыр, иу цайцымæн уидыджы дзаг дзы содæ ныккæн, афтæмæй. Лимон тугмæ бахæццæ вæййы æмæ æнцонтæй баиу вæййы натриимæ, ома, цæххимæ, æмæ уыцы æмхæццæ дæр у хорз. Гъе, уымæ гæсгæ нын нæ нанатæ амыдтой цай лимонимæ кæнæ сусхъæды цай.
— Ныртæккæ бирæтæн у комдарыны рæстæг, æмæ, ком чи дары, уыдон нæ хæрынц дзидза æмæ æхсыры продукттæ. Уыдонæн коронавирусæй иннæтæй уæлдай тæссагдæр у æви нæ?
— Дзиза кæй нæ хæрынц, уый вирусæн у æвзæр. Æхсыры продукттæ кæй нæ хæрынц, уый та йын у хорз. Уæвгæ та, адæймаг цæмæй рынчын ма кæна, уый тыххæй, фыццаджыдæр, зæрдæйыуагæй хъуамæ уа цæрдæг æмæ сæрæн.
Æрмæг мыхуырмæ бацæттæ кодта
ДЕДЕГКАТЫ Зæлинæ
