Чиныг — зӕрдӕ ӕмӕ зонды рухс

0
346

Дзырды  дӕснытӕ чингуытӕ кӕсын нымадтой ахсджиаг хъуыддагыл, адӕймаджы удварны суадоныл. Уыдонмӕ, рӕстӕг ӕмӕ сӕ курдиаты авналӕнтӕм нӕ кӕсгӕйӕ, уыдис иумӕйаг миниуӕг — ӕдзухдӕр чиныгыл уыдысты иузӕрдион. Аивадон уацмыстӕй уӕлдай ма  кастысты историон, философон, медицинон ӕмӕ ӕндӕр наукон куыстытӕ дӕр. Уыдис сӕм чиныг кӕсыны бӕрзонд культурӕ, арф хъуыдыкӕнынад, авторы хъуыды ӕмӕ-иу ын йӕ фыссыны хӕдхуыз миниуджытӕ уайтагъд ӕрцахстой.

Фыссӕг йӕ фыссӕн сис куы ӕрӕвӕры ӕмӕ кӕйдӕр чиныг куы фӕкӕсы, уӕд хуымӕтӕг чиныгкӕсӕг не свӕййы, фӕлӕ йӕ кӕсы абаргӕ хуызы, ахуыр кӕны, ӕвзары. Уый канд литературон зондахасты дуне нӕу, фӕлӕ царды фӕлтӕрддзинад у. Фыссӕгӕн, ӕнӕ афтӕ уӕвгӕйӕ, ӕнтыстджынӕй кусӕн нӕй. Уый чиныг куы фӕкӕсы, уӕд райсы йемӕ ӕмдзӕхдон кӕныны культурӕйы фӕлтӕрддзинад. Вӕййы афтӕ, ӕмӕ йӕхиуыл дӕр, йе сфӕлдыстадыл дӕр йӕ тӕваг фӕзыны.

Фыссӕгӕн чиныг кӕсын у йе сфӕлдыстады райдиан, хатгай  йын хорз уацмыс свӕййы сфӕлдыстадон тых райсыны фӕрӕз. Чингуытӕ фӕзынынц, удгоймаг суӕвынмӕ чи тырны, уыцы адӕймаджы уды фарныл. Уыдон нын канд дзырдтӕ ӕмӕ хъуыдыты гуырӕн не сты, фӕлӕ нӕ ахуыр кӕнынц ӕхсӕнады хи дарыныл. Чингуытӕ фӕзынынц сфӕлдыстадон зондахастыл, иумӕйагӕй не сфӕлдыстадыл. Уымӕ гӕсгӕ чиныгдӕттӕ фысджыты сфӕлдыстадон ӕрмадзтӕм байгом кӕнынц, раздӕр зындгонд чи нӕ уыд, ахӕм фӕндӕгтӕ. Александр Пушкин-иу, Михайловскы ахасты рӕстӕг хурхӕй мӕлгӕйӕ,  хуымӕтӕджы нӕ арвыста Бетъырбухмӕ фыстӕг. Уый куырдта: «Хуыцауы хатырӕй, чингуытӕ мын, чингуытӕ!..» Тургенев стыр аргъ кодта Пушкинӕн, нымадта йӕ йӕ ахуыргӕнӕгыл. Уыимӕ йын цы дыууӕ фембӕлды уыди, уыдон цӕрӕнбонтӕм баззадысты фыссӕджы зӕрдӕйы, ӕмӕ йын фадат радтой, автор цы ныффыста, уый йӕхиимӕ абарынӕн, аивадон фӕлгонц йӕ царды сӕрысуадонимӕ. Рӕнхъы ӕнӕбын арфмӕ ныххизынӕн, Александр Твардовскийы иу лирикон ӕмдзӕвгӕйы  загъдӕуы: «Фенӕн кӕй никӕмӕн ис, ахӕм цавӕрдӕр дзырды тын фена…»

Классикты кӕсын ӕнӕмӕнг хъӕугӕ фӕтк у, домӕн,  фысгӕ чи кӕны, уымӕн та — профессионалон хӕс, этикӕ. 1881 азы райдайгӕ поэтимӕ ныхас кӕнгӕйӕ, Иван Тургенев сбӕрӕг кодта канд литературон сфӕлдыстады сӕйраг фӕтк нӕ, фӕлӕ цавӕрфӕнды адӕймаджы удварны царды фӕтк дӕр: «Хъӕуы ӕдзух ахуыр кӕнын ӕмӕ кӕсын, бирӕ кӕсын не стыр фысджыты». Уыцы ныхӕстӕ ма нын иу хатт фадат дӕттынц, ӕцӕг ахуырад райсынӕн чингуытӕ кӕсын кӕй хъӕуы, уымӕн. «Чиныг, — уырнын кодта Александр Герцен, — уый у иу фӕлтӕры уды ныстуан иннӕмӕн, мӕлӕг зӕронды уынаффӕ царды райдианы лӕууӕг лӕппутӕн».

Адӕймаг чингуытӕ цас ӕмӕ куыд кӕсы, уый у адӕймагӕн аргъ кӕныны ахсджиаг фӕрӕз. Фӕлӕ уымӕй нӕ нысаниуӕг нӕ фӕуы. Чиныг фадат дӕтты, баиугӕнӕн цӕмӕн нӕй, уыдон баиу кӕнынӕн — дугтӕ ӕмӕ адӕмӕн. Чиныг кӕсын хорзӕрдӕм зыны адӕймагыл, йӕ уд ын арвмӕ сисы, йӕ миддуне йын хъӕздыгдӕр кӕны. Классикӕйы алы уацмыс дӕр адӕймагмӕ сӕвзӕрын кӕны бирӕ уӕлмонц ӕнкъарӕнтӕ, йӕ цӕстытӕ йын байгом кӕны царды ӕцӕгдзинадмӕ. Алы ног чиныгимӕ зонгӕ кӕныны фӕстӕ дӕр, цы бакастыстӕм, уый сбӕлвырд кӕнӕм нӕхи хъысмӕтӕй. Чингуытӕй хатгай хъизӕмӕрттимӕ гуырын райдайы удгоймаг йӕхӕдӕг дӕр.

Кӕсын у цардысфӕлдыстад, пехуымпариуӕг ӕмӕ рӕстӕджы уды бастдзинад. Размӕдзыд ӕхсӕнад хъахъхъӕны йӕ удварны бынтӕ ӕмӕ уымӕй йӕхи ирвӕзын кӕны. Хӕдбындур сфӕлдыстадон удгоймаг у зонындзинӕдты, ӕргомзӕрдӕдзинады ӕмӕ куырыхон зонды къӕбиц. Ӕрмӕст ахӕм хъӕздыгдзинӕдтимӕ у йӕ бон фӕлдисын, хорз хъуыддӕгтӕ аразын. Фыссӕг уыцы уавӕрты цы чиныг ныффыссы, уый адӕмы царды свӕййы культурон цау. Классикон уацмыс  рӕстӕджы уымӕн ахизы, ӕмӕ йӕ бындуры вӕййы царды ӕцӕгдзинад.

Антон Чехов чингуытӕ фыссынӕй чингуытӕ кӕсын фылдӕр хуымӕтӕджы нӕ  уарзта. Чингуытӕ йӕ царды стыр бынат канд уымӕн нӕ ахстой, ӕмӕ фыссӕг уыдис, фӕлӕ интеллигент ӕмӕ интеллектуал кӕй уыдис, уый тыххӕй. Бирӕ фӕлтӕртӕ дзырды аивады фӕрцы зыдтой царды ӕцӕгдзинад, сӕхи куыд дарын, куыд сӕ цӕрын хъӕуы, уый-иу базыдтой. Классикон курдиатджын уацмыстӕ-иу сыл хатгай  цардӕй тынгдӕр сахадыдтой.

Къаддӕр ахсджиаг нӕу цавӕрфӕнды фыссӕгӕн дӕр йӕ уарзон фысджыты уацмыстӕ ногӕй бакӕсын. Хъуыдыгӕнгӕ сӕ куы кӕса, уӕд сӕм йӕ раздӕры ахаст аивы, домагдӕр цӕстӕй сӕм кӕсын райдайы, фӕфылдӕр вӕййы йӕ фӕлтӕрддзинад,  алцӕмӕн аргъ кӕныны ӕндӕр барӕнтӕ йӕм фӕзыны. Литературӕ ӕмӕ аивад зӕрдӕ ӕмӕ зондмӕ хӕссын канд профессионалон рӕзты не ‘ххуыс кӕны адӕймагӕн, фӕлӕ ма йӕ алфамбылай ӕцӕгдзинад хуыздӕр ӕмбарынӕн дӕр. Ӕдзух ӕмӕ лӕмбынӕг куы кӕсай классикон уацмыстӕ, уӕд уый хорзӕрдӕм фӕзындзӕн де сфӕлдыстадыл дӕр.

Чехов Тургеневы уацмыстӕ дыккаг хатт куы  бакаст, уӕд ӕй уый баиу кодта йе сфӕлдыстады  уӕлдӕр къӕпхӕнимӕ. XIX ӕнусы 80-ӕм азты кӕрон уый банкъардта «хи сӕрибардзинады уавӕр». Уымӕн та, йӕ хъуыдымӕ гӕсгӕ, хъӕуы ӕцӕг сфӕлдыстад. Чехов — чиныгкӕсӕг критикон хуызы аргъ кӕны канд йе ‘мдугон классикы уацмыстӕн нӕ, фӕлӕ йӕхи сфӕлдыстадӕн дӕр. Куыд чиныгкӕсӕг, афтӕ диссагӕн каст Тургеневы уацмыстӕ ӕмӕ      йын уыцы-иу рӕстӕг уыд йе сфӕлдыстадӕн аргъгӕнӕг дӕр.

Литературон ӕгъдауӕй адӕймаг зӕрдӕргъӕвд куы уа, уӕд уый у йӕ курдиатӕн ӕнцой, уӕлмонц ӕй кӕны сфӕлдыстадон архайдмӕ. Рагӕй зындгонд у, литературон ӕгъдауӕй зӕрдӕргъӕвд адӕймаг йӕ алыварс ӕцӕгдзинад йӕхимӕ иста ӕвзаргӕ хуызы, уымӕн та ис сӕрмагонд, сфӕлдыстадон миниуӕг. Фӕлгӕнӕн тӕккӕ райдианӕй уыцы процессы бацӕуы: адӕймаг йӕ хъуыды аивы уыцы ӕнкъарынады, царды ӕцӕгдзинады тыххӕй. Афтӕ вӕййы, фыссӕг чиныг куы фӕкӕсы, уӕд  дӕр. Хуымӕтӕджы кӕсӕг текст фыццаг йӕ зӕрдӕмӕ исы ӕнкъарӕнты хуызы, фыссӕджы сфӕлдыстадон фӕлгӕнӕны ахӕсты бахауы, аджих вӕййы. Ӕрмӕст ӕнкъарынады иннӕ къӕпхӕны  сфидар вӕййы йӕ критикон цӕстӕнгас, аргъкӕнынад, цы бакӕсы, уый фӕзыны йӕ хъуыдыты ӕмӕ сагъӕсты.

Дзырды дӕсныты реакци бынтон ӕндӕрхуызон у. Уыдон хъуамӕ сфӕлдыстадон хуызы дзуапп радтой, цы бакӕсынц, уымӕн: иннӕ фысджыты царды ӕрмӕг рацаразын хи философи ӕмӕ поэтикӕмӕ гӕсгӕ. Искӕй уацмыс кӕсгӕйӕ, фыссӕг канд ногӕй нӕ фӕлдисы (хуымӕтӕджы чиныгкӕсӕджы хуызӕн), фӕлӕ цы бакӕсы, уый рацаразы. Аивадон литературӕйы фӕлтӕрддзинад ахуыр кӕнгӕйӕ, ӕрцӕуӕн ис ахӕм хатдзӕгмӕ: фыссӕгӕн кӕсын ӕмӕ фыссын сты сфӕлдыстады дыууӕ базыры. Фыссӕг ӕмӕ кӕсӕджы курдиат иу сты нывгӕнӕджы сфӕлдыстадон удыхъӕды. «Алы чиныг дӕр у адӕймаджы монон куысты ӕвдисӕн» (Максим Горький). Антон Чехов хуымӕтӕджы нӕ фыста: «Чингуыты раз ӕппӕт дӕр ныффӕлурс вӕййы. Чиныг у дунейы ӕстӕм диссаг, ӕмӕ афтӕ уыдзӕн, цалынмӕ зӕххыл адӕм цӕрой, уӕдмӕ. Ницавӕр ахуыры фӕрӕзтӕ баивдзысты чиныг, цыфӕнды диссаг куы уой, уӕддӕр, уымӕн ӕмӕ дзы цы царды рӕстдзинад ис, уый адӕймагӕн у йӕ фӕндагамонӕг стъалы».

Хозиты Барис

ОСТАВЬТЕ ОТВЕТ

Please enter your comment!
Please enter your name here