Ӕвӕдза, куыд тагъд цӕуы рӕстӕг!?.

0
206

Ӕвӕдза, куыд диссаг у рӕстӕг, ноджы цымыдисагдӕр та — йӕ цыд. Цытджын Пушкин дзы куырдта, цӕмӕй иу уысм уӕддӕр ӕрлӕууа, фӕлӕ йӕ коммӕ нӕ бакаст. Цыма йӕ «хъусгӕ» дӕр нӕ фӕкодта, уыйау дарддӕр йӕ цыды кой кодта. Раст у, рӕстӕгӕй диссагдӕр ницы ис, суанг йӕ сӕвзӕрдӕй фӕстӕмӕ. Цӕсты фӕныкъуылдмӕ иу иннӕйы фӕдыл атӕхынц сабидуг, ӕвзонгад, лӕджыкар, хистӕры афон, куырыхонад… Ӕмӕ уыцы фӕлварӕн фӕлтӕрты рӕстӕг дӕ къухы саразын куы ницы бафта, уӕд дӕ царды азтӕ хӕрздзӕгъӕлы азгъордтой. Ӕрӕджиау алчидӕр зондджын вӕййы, рӕдыдтытӕ дӕр ӕм хуыздӕр разынынц, фӕлӕ алцыдӕр йӕ рӕстӕджы уынын, архайын ӕмӕ кӕнын хъӕуы. Фӕлӕ кӕм вӕййы ахӕм амонд зӕххон лӕджы, кӕм вӕййы… Ӕрмӕст нын Хуыцауӕй иу стыр амонд лӕвӕрд ӕрцыд — Хъуыдӕг. Уый фӕрцы нӕ бон бавӕййы нӕ хъысмӕты цалх фӕстӕмӕ разилын. Ӕмӕ ивгъуыд азты сӕрты фӕстӕмӕ акӕсын, царды мидӕг цы фӕд ныууагътай, уымӕ. «Уыцы фӕкасты» нывтӕ суанг фаззон ӕфсымӕртӕн дӕр иухуызон нӕ рауайынц. Ӕмӕ уымӕн ис йӕхи ӕмбарынад: хъысмӕтӕй дзы алкӕмӕн дӕр лӕвӕрд ӕрцӕуы йӕхи цардвӕндаг.

Мӕ ныхас цы сагъӕстӕй райдыдтон, уыдон мӕм райгуырдысты газет «Рухсы» раздӕры редактор Боситы Ирбеджы тыххӕй, мӕ хъуыдӕджы цы ӕнкъарӕнтӕ ӕвӕрд уыдис, уыдон кӕй фӕцагайдтон, уымӕй.

Цадӕггай сӕ халын куы райдыдтон, уӕд цӕмӕндӕр мӕ зӕрдыл ӕрлӕууыдысты Джыккайты Шамилы рагӕмдзӕвгӕтӕй иуы рӕнхъытӕ:

“Уыдысты, ӕппӕт дӕр уыдысты,

Нӕ уыд уый ӕрымысгӕ цард”.

Ӕцӕгӕйдӕр, цы мысинӕгты хал фӕцагайдтон, уымӕн йӕ хабӕрттӕ, поэты загъдау, «ӕппӕт дӕр уыдысты…» Абоны хуызӕн ӕй хъуыды кӕнын, Боситы Ирбегимӕ куы базонгӕ дӕн, уыцы бон. Ӕвдӕм къласы куы ахуыр кодтон, уӕд газет «Коммунизммӕ фӕндаджы» рацыд мӕ фыццаг ӕрмӕг зындгонд механизатор Гуыбаты Михаилы тыххӕй. Газетмӕ фыссынмӕ мӕ сразӕнгард кодтой мӕ ахуыргӕнджытӕ Дзапарты Маруся ӕмӕ Колыты Ладимхан. Фыццаг нын лӕвӕрдта ирон ӕвзаг ӕмӕ литературӕ, дыккаг та — уырыссаг ӕвзаг ӕмӕ литературӕ. Цы нывӕцӕнтӕ ӕмӕ сӕм изложенитӕ фыстон, уыдон сӕ зӕрдӕмӕ цыдысты, ӕмӕ сӕм уымӕ гӕсгӕ равзӕрд ахӕм фӕнд, цӕмӕй хъӕуы хабӕрттӕн сӕ зынгӕдӕрты тыххӕй газетмӕ хъусын кодтаин. Ладимхан ма мын ноджыдӕр бафӕдзӕхста, цӕмӕй дыууӕ ӕвзагыл (иронау ӕмӕ уырыссагау) дӕр фыссон, уый.

Ме ‘рмӕджыты ӕрвитыны размӕ бакӕсын кодтон мӕ хистӕр хо Хозиты Людмилӕйӕн, уый уӕд кусын райдыдта Рассветы скъолайы райдайӕн кълӕсты ахуыргӕнӕгӕй. Абон дӕр дзы тынг бузныг дӕн, канд-иу мын мӕ рӕдыдтытӕ кӕй нӕ бацамыдта, фӕлӕ ма-иу мын стилистикӕмӕ дӕр ме ‘ргом кӕй аздӕхта, уымӕй. Афтӕмӕй-иу мӕ Ирбегимӕ фембӕлдмӕ сцӕттӕ кодтой Маруся, Ладимхан ӕмӕ нӕхи Людмилӕ.

Босийы-фырт-иу ме ‘рмӕджытӕ куы бакаст, уӕд-иу афтӕ бакодта: «Бузныг зӕгъ дӕ ахуыргӕнджытӕн, мах куыст дӕр уыдон бакӕнынц…» Цыбыр рӕстӕгмӕ афтӕ бахӕлар стӕм, ӕмӕ мын ме ‘рмӕджытӕ сӕрмагондӕй йӕхимӕ хӕссын кодта. Ӕмӕ-иу куыд гӕнӕн уыд, афтӕ-иу сын бахъахъхъӕдта авторы вариант.

Хистӕр кълӕстӕм куы схызтӕн, уӕд газетмӕ арӕхдӕр цӕуын райдыдтон. Ирбег-иу мын мӕ алы къухфыстыл дӕр тынг бацин кодта. Уӕлдай ӕхсызгондзинад та йын уый уыд, ӕмӕ сӕ афоныл кӕй хастон. Мидбылхудгӕйӕ-иу мӕ раппӕлыд: «Алы хъӕуӕй дӕр мӕм афтӕ куы фыссиккой, уӕд кусын цы хъӕуид, цы!» Урокты фӕстӕ хъӕутӕй кӕй цыдыстӕм, уый дӕр дзы нӕ ирвӕзтис. Фидарӕй-иу загъта: «Ныртӕккӕ мемӕ сихор кӕнынмӕ цомут!» Уыимӕ-иу нӕм ахӕм хъӕлӕсы уагӕй бахатыд ӕмӕ-иу дзы «нӕ»-тӕн бынат нал ныууагъта. Редакцийы ныхмӕ уыдис ӕрыдоны иунӕг ресторан. Кӕд нӕ рӕдийын, уӕд йӕ ном хуындис «Ардино». Боныгон-иу куыста кафейы хуызӕн, изӕрыгон та-иу ресторан йӕ бартӕ йӕхимӕ райста. Хицау ын уыдис Огъуаты Эльбрус, фыййаджыбылаг лӕппу. Ӕмӕ-иу нӕм уый дӕр йе ‘ргом раздӕхта: «Ирбег, дӕ къорды та нӕм ӕрбахуыдтай?» Сӕ хӕдфӕдыл ма-иу сӕм Ирбег дӕр йӕ ныхас бафтыдта: «Адон ныридӕгӕн лӕгтӕ сты, лӕгтӕ…».

Арӕх-иу нӕ Ирбег, ӕнӕ хъазгӕйӕ, афарста: «ӕмдзӕвгӕтӕ уӕ кӕд исчи фыссы, уӕд ӕфсӕрмы ма кӕнут…» Ис нӕм хорз литературон кусӕг Абайты Амырхан. Кироваг лӕппу —Къадзаты Станиславӕн дӕр йӕ фыццаг ӕмдзӕвгӕ уый ныммыхуыр кодта нӕ газеты. Ӕз-иу уым цы фӕсивӕды ныййӕфтон, уыдонӕй ӕмдзӕвгӕтӕ ничи фыста, фӕлӕ-иу хуымӕтӕджы ӕрмӕджытӕй дӕр къаддӕр ӕхцонад нӕ райстам.

Иу хорздзинад ма уыдис Ирбегмӕ: зындгонд адӕмӕй-иу газетмӕ исчи куы ӕрбацыд, кӕнӕ-иу уынджы искӕуыл куы сӕмбӕлдыстӕм, уӕд-иу сӕ дзурын дӕр нӕма бауагъта, афтӕмӕй-иу сын мах тыххӕй диссаджы разӕнгардгӕнӕн ныхӕстӕ ракодта. Ӕмӕ ма-иу уый фӕстӕ йӕ зӕрдӕхудты чи хъуамӕ бацыдаид: цы-иу нын бахӕс кодта, уый ӕххӕст кодтам афоныл ӕмӕ хӕрзгуыстӕй.

Бирӕ дзуринӕгтӕ мӕм ис уӕды рӕстӕджы тыххӕй, фӕлӕ абон уымӕн фадат кӕй нӕй, уый тыххӕй ракӕндзынӕн ӕрмӕстдӕр дыууӕ хабары. Фыццаг хабар ӕрцыдис нӕхи, Рассветы хъӕуы. Цӕвиттон, нӕ цытджын ансамбл «Алан»-ы уӕды рӕстӕджы кафыд нӕхи хъӕуккаг Хаситы Алик. Ӕмӕ-иу нӕм ансамбл концертимӕ куы ‘рцыд, уӕд-иу адӕмы цинӕн кӕрон нал уыд. Нал ӕмӕ-иу сӕ нал уагътой горӕтмӕ цӕуын: «Ам бахсӕвиат кӕнут!» Фӕлӕ сын-иу ахӕм фадат кӕм уыдис. Бирӕтӕн дзы бинонтӕ уыдис, ӕмӕ-иу ӕрӕгмӕ куы цыдысты, уӕд сӕ зӕрдӕ ӕхсайдта. Ӕмӕ уӕд рассветӕгтӕ ӕрхъуыды кодтой диссаджы фӕнд: футболӕй ахъазӕм ӕмӕ, чи фӕхӕрды уа, уый кусарт акӕнӕд. Ацы фӕнд кафджыты (уӕлдайдӕр та нӕлгоймӕгты) зӕрдӕмӕ афтӕ тынг фӕцыд ӕмӕ сразы сты. Уыцы рӕстӕджы Рассветы уыдис футболӕй тынг тыхджын командӕ, районы чемпионтӕ дӕр цалдӕр хатты систы. Иу хатт нӕ футболисттӕ «Реммехзаводы» командӕйыл куы фӕуӕлахиз сты, уӕд сын районы спорткомитеты сӕрдар Мирзаханян тынг бауайдзӕф кодта: «Худинаг уын нӕу, Рассветы дыууӕ хӕдзары йеддӕмӕ нӕй ӕмӕ уӕ сабиты хуызӕн ӕрбамбылдтой!» Цыбыр ныхасӕй, «Аланы» кафджытӕ Рассветы хъӕумӕ фӕцахуыр сты. Махуӕттӕ-иу сын барӕй кӕй фӕхӕрд сты (цӕмӕй нӕм арӕхдӕр цӕуой), уый сӕ фӕсонӕрхӕджы дӕр никуы уыдис. Ӕмӕ та-иу кӕс ӕмӕ Рассветыхъӕуы балӕууыдысты. Бирӕтӕ дзы хъӕуккӕгтӕй сӕхицӕн ӕфсымӕртӕ дӕр загътой.

Иннӕ хабар та ӕрцыд ӕрыдоны, уыимӕ редакцийы нӕ, фӕлӕ райкомы агъуысты. Уырдӕм цӕйдӕр тыххӕй ӕрцыдтӕн. Дыккаг уӕладзыгмӕ куы схызтӕн, уӕд хӕрхӕмбӕлд фӕдӕн райкомы фыццаг секретар Дзуццаты Саханджерийыл. Сагъӕсхуызӕй мӕм ӕрбакаст ӕмӕ мӕ афарста: «Ды Ирбеджы уацхӕсджытӕй нӕ дӕ?» — ӕз мӕ сӕр разыйы тылд бакодтон, ӕмӕ мӕ уый йӕ фӕстӕ ахуыдта. Иу кабинеты раз ӕрлӕууыдыстӕм, ӕмӕ мын мӕ хӕс цӕй мидӕг ис, уый бацамыдта: «Ацы уаты хорз лӕгтӕ бады, ӕмӕ сын уырдыг алӕуу». Мидӕмӕ бахызтыстӕм, базонгӕ мӕ кодта семӕ, мӕ ном дӕр сын загъта, стӕй мӕ мыггаг дӕр. Райстон арахъхъы дурын ӕмӕ мӕ цӕст адӕмыл куы ахастон, уӕд мӕ зӕрдӕмӕ ӕхсызгон ӕнкъарӕнтӕ ӕрбагуылф кодтой.

Хистӕрӕн бадти Саламты Къола, дыккаг хистӕрӕн — Тӕбӕхсӕуты Бало, ӕртыккагӕн — Плиты Грис, дарддӕр рахизӕрдыгӕй — Мерденты Юри, галиуӕрдыгӕй — Хъуылаты Елхъан, кӕстӕрӕн — Къуымӕлӕггаты Мурат… Фӕстагӕй фӕстӕмӕ иннӕты телеуынынады фӕрцы хуызмӕ гӕсгӕ зыдтон. Фӕлӕ ма искуыдӕр сбарӕн ис лӕгӕй-лӕгмӕ цы фенай ӕмӕ фехъусай, уый ӕндӕр истӕимӕ. Саханджери мын цы стыр хорздзинады бацыд, уый зонгӕ дӕр нӕ бакодта. Ӕнӕнхъӕлӕджы ӕвдисӕн сдӕн бӕрзонд ирон фынджы ӕгъдауӕн. Цы рӕсугъд ирон ӕвзагыл дзырдтой, сӕ ӕдзард ӕмбӕлтты куыд зӕрдиагӕй мысыдысты. Бало иу рӕстӕг Таутиаты Солӕманӕй афтӕ куы зӕгъид: «Уый ирон фӕлгонцтӕ мӕнӕй хуыздӕр арӕзта», уӕд мӕ цӕсты ноджы фӕбӕрзонддӕр. Куы сыстадысты, уӕд дзы иуы цӕсгомыл дӕр нуӕзты фӕд нӕ зынд. Къӕсӕргӕрон Бало йӕ галиу къухӕй Грисы рахиз арм райста ӕмӕ йӕ йӕ галиу русыл авӕрдта бузныгадӕн: «Отелло”-йы ды куы нӕ ратӕлмац кодтаис ирон ӕвзагмӕ, уӕд ӕз цы кодтаин?». Иу цалдӕр боны мӕ ме ‘нкъарӕнтӕ ӕнцой не ‘руагътой. Искӕмӕн-иу ме ‘мбӕлттӕй куы радзырдтон, уӕд-иу сӕ нӕ уырныдта.

Иуцасдӕр рӕстӕджы фӕстӕ йӕ Ирбегӕн куы радзырдтон, уӕд мын ӕй бамбарын кодта, ӕрыдоны куырыхон адӕм цӕй фӕдыл ӕрӕмбырд сты, уый. Бынӕттон адӕмон театр Грисы «Чермен» сценӕйы сӕвӕрдта ӕмӕ уый фӕдыл авторы ӕрхуыдтой, уый та йӕ цӕдисон ӕмбӕлттӕм-ӕрыдойнӕгтӕм фӕсидт. Фӕхицӕны размӕ ма мын Босийы-фырт загъта иу ныстуан ныхас: «Раст дын куы зӕгъон, уӕд тынг цымыдисаг хъуыддаджы бахаудтӕ ӕмӕ дын уымӕ гӕсгӕ фӕдзӕхсын: ахӕм хабӕрттӕ фыссын хъӕуы, кӕннод рӕстӕгмӕ рох кӕнынц». Бирӕ хӕттыты ӕрымысын мӕ хӕрзгӕнджытӕй иуы ныхӕстӕ, фӕлӕ та уыдонӕн дӕр кӕд фадат фӕуаид. Цӕвиттон, ацы мысинӕгтӕ Шамилы ныхӕстӕй райдыдтон ӕмӕ сӕ фӕугӕ дӕр уыдонӕй фӕкӕнон:

Уыдысты, ӕппӕт дӕр уыдысты,

Нӕ уыд уый ӕрымысгӕ цард.

Хозиты Барис

ОСТАВЬТЕ ОТВЕТ

Please enter your comment!
Please enter your name here