Æвæццæгæн, нæ республикæйы нæ разындзæн, æфсæнвæндаджы вагзалы, Дзанайты Азанбеджы номыл аивадон училищæйы чъылдымы ‘рдыгæй цы егъау ныв ис, уый чи нæ федта, ахæм адæймаг. Кæмæ нæ фæкæсдзæн цымыдисаг «Москва. Кремль. Ленину», зæгъгæ, историон мозаикæ? Уæдæ уазæджы хорзæй дæр Цæгат Ирыстоны чи уыд, уыдонæн сæ зæрдæты арф фæд ныууагъта ацы ныв.
Наталья Квашнина Дзæуджыхъæумæ Пермы облæстæй фыццаг хатт æрцыд. Кæрæдзи нæ зыдтам, никуы федтам. Æнæнхъæлæджы базонгæ стæм горæты æхсæнадон транспорты. Афарста мæ, æфсæнвæндаджы вагзалмæ куыд цæугæ у, уымæй. Не ‘хсæн ныхас бацайдагъ. Ацыдтæн уазæгимæ æфсæнвæндаджы вагзалмæ дæр. Ацы ныв Наталья куы федта, уæд иуцасдæр ницы сдзырдта, лæмбынæг æм цымыдисæй каст. Стæй мын афтæ, Дзæуджыхъæуы кой, дам, рагæй хъуыстон, фæлæ не ‘мбæрстон, куыд рæсугъд горæт у, хъæздыг историимæ, йæ диссаджы æвæджиауы архитектурæ та рагон æмæ нырыккон бæстыхæйттимæ цымыдисаг æмбаст, кæй у, уый.
Ацы мозаикон ныв конд æрцыд, 1920 азы Цæгат Кавказы советон хицауад куы æрфидар, уыцы боны кадæн. Нывы автортæ, ирон нывгæнджытæ: Дзанайты Азанбег, Гасситы Умар æмæ Дзантиаты Юри мозаикæ бацæттæ кодтой 1974 азы Цæгат Ирыстоны автономийы 50 азы бонмæ æмæ Ирыстон Уæрæсеимæ баиуы 200 азы кадæн. Мозаикон ныв сарæзтой лыстæг керамикон дурæй урс æмæ æрвхуыз хуызтæй. Нывы уæллаг фарс æвдыст цæуынц Сергей Киров æмæ Григорий Орджоникидзейы портреттæ. Рахизфарс та текст: «Телеграмма. 4 апреля 1920 г.Москва, Кремль, В. Ленину. Освобождение от белых всего Северного Кавказа стало свершившимся фактом. Осетины, ингуши, кабардинцы, балкарцы, дагестанцы проникнуты полным сознанием могущественности советской власти, безграничным доверием к ней. Пред. Сев. Кавказа Орджоникидзе».
Мозаикæйы бынмæ нывгонд сты барджытæ национ дарæсы. Бæстыхайы бацæуæнты ма фенæн ис мемориалон къæйтæ советон тæхджытæ Юрий Бунимович, Петр Остапенко æмæ Александр Юльевæн. Юрий Бунимович райгуырд Дзæуджыхъæуы 1919 азы, æфсæнвæндаджы кусæг бинонты ‘хсæн. 1926-1936 азты куыста æфсæнвæндаджы æрмадзты, стæй Пятигорскы аэроклубмæ кусынмæ ацыд. 1940 азы Юрий каст фæци горæт Ейскы æфсæддон-денджызон авиацион училищæ. 1941 азы службæ кодта Балтийы флоты. Фыдыбæстæйы Стыр хæсты рæстæг 100 ратахты рæстæг ныддæрæн кодта знаджы 9 науы, æмæ йын Советон Цæдисы Хъæбатыры ном лæвæрд æрцыд йæ амæлæты фæстæ. Пятигорскы йæ номыл ис уынг дæр. Йæхи райгуырæн Дзæуджыхъæуы та училищæйы мемориалон гранитон къæй байгом кодтой 2011 азы.
Ацы бæстыхайы, кæддæры æфсæнвæндаджы №1 скъолайы ахуыр кодта фидæны, Советон Цæдисы Паддзахадон премийы лауреат, Советон Цæдисы Хъæбатыр æмæ сгуыхт тæхæг Петр Остапенко дæр. Мемориалон къæй йын байгом кодтой 1999 азы.
Иннæ къæйыл фыст ис мæнæ ахæм ныхæстæ: «В этом здании железнодорожной школы в 1932-1938 годах учился Герой Советского Союза, летчик штурмовой авиации Александр Юльев». 140 ратахты Александр скуынæг кодта знаджы 10 танчы, 65 хæстон кусæнгарзы æмæ минометтæ, 39 автомашинæйы æмæ 250 немыцаг салдаты.
Александр Юльев райгуырд Дзæуджыхъæуы æфсæнвæндаджы кусæг бинонты æхсæн. Раджы баззад сидзæрæй. Æфсæнвæндаджы скъолайы авд къласы каст фæуыны фæстæ, 1938 азы, бацыд Вагæттæцалцæггæнæн заводы цур ФЗУ-мæ (фабрично-заводское ученичество). Æндадзæгæй дзы куыста æмæ уыцы рæстæг аэроклубы дæр ахуыр кодта. 1941 азы йæм æфсадмæ фæсидтысты. 1942 азы та каст фæцис Краснодары тæхджыты авиацион æфсæддон скъола. Службæ кодта тæхæг-инструкторæй фæстауæрцы авиаполчъы. Фыдыбæстæйы Стыр хæсты азты гитлеронты ныхмæ архайдта Белорусси, Польшæ, Скæсæйнаг Прусси æмæ Померанийы фæзуæтты. Йæ хæстон сгуыхтдзинæдты фæдыл ын лæвæрд æрцыд Советон Цæдисы Хъæбатыры ном. Хæсты фæстæ дæр йæ службæ дарддæр æххæст кодта. Цардис æмæ куыста Дзæуджыхъæуы заводтæй иуы мастерæй. 1958 азы фæндагон фыдбылызы фæмард. Æвæрд æрцыд Дзæуджыхъæуы сæрмæ Намысы аллейы.
Фыдыбæстæйы Стыр хæсты 1941-1942 азты ацы ран уыдис æфсæддон эвакуацион госпитæл 400 сынтæгимæ. Госпитæлы сæйраг дохтырæй дзы нысангонд уыд 3 рангы дохтыр З. Файнштейн. Госпитæлæн æххуыс кодтой Вагæттæцалцæггæнæн завод æмæ Даргъ-Къохы районы колхозтæ. Æрмæст январы 1942 азы операцитæ скодтой 57. Æппæты фыццаг уæд райдыдтой рентгены хызтæ исын, сног кодтой уæды медицинон æхсæнады наукон куыст дæр. Дохтыртæ Файнштейн æмæ Динерманы кандидатурæтæ хаст æрцыдысты Президиумы номхыгъдмæ. Хуыздæр дохтырты хуыдтой Цæгат Ирыстоны паддзахадон медицинон институтмæ кусынмæ. Госпитæлы бындурыл ма сарæзтой урологон клиникæ дæр, разамынд ын лæвæрдта Файнштейн йæхæдæг. 1942 азы госпитæлы бындурыл байгом кодтой медицинон хоты курсытæ дæр æмæ бацæттæ кодтой 25 хирургион медицинон хойы. Уыцы аз госпитæлы кусджыты фæллойæн стыр аргъгонд æрцыд. Цыппар дохтыры: Файнштейн, Решетько, Ермаш æмæ Динерман хорзæхджынгонд æрцыдысты Цæгат Ирыстоны Автономон Республикæйы Сæйраг Советы Президиумы Кады грамотæтæй.
Саутæты Тамилæ
