Мæ фыд, Беруаты Мæцыхъо Иссæйы фырт райгуырд 1894 азы Зилгæйы. Нæ ныййарджытæн мах уыдыстæм æхсæз æфсымæры æмæ иунæг хо. Цардыстæм нæхи фæллойæ, дардтам хæдзарон фос, иу чысыл куырой сарæзтам цæугæдоныл. Ме ‘мхъæуккæгтæй нæ бинонты чи зыдта, стæй мæхæдæг кæимæ ныхас кодтон 1960-1990 азты, уыдон куыд дзырдтой, афтæмæй ме ‘фсымæртæ æмæ мæ хо уыдысты фæллойуарзаг, стыр кад сын уыд хъæубæсты. Беруаты бинонтæ цы хор зайын кодтой æмæ фос дардтой, уыдоны бæркадæй зилгæйæгтæй бирæтæ æнæхай нæ уыдысты.
Хъыгагæн, ивгъуыд æнусы æртынæм азты, политикон æфхæрдтытæ куы райдыдтой, уæд дзы канд мæ фыд Мæцыхъо нæ бахауд, фæлæ ма ме ‘фсымæртæ дæр: хистæр — Хадæхцыхъо, иннæ æфсымæр Сукъи та йæ бинонтимæ хаст æрцыд Астæуккаг Азимæ. Ам амард, йæ ус æмæ æртæ сывæллоны фæстæдæр раздæхтысты Цæгат Ирыстонмæ. Иннæ æфсымæрæн дæр тæссаг кæй уыд æрцахсынæй, уый тыххæй йæ цæуын бахъуыд Мæскуыйы бынмæ, æмæ ам куыста Моссоветы номыл совхозы суанг 1994 азы онг. Уыдис æм хицауадон хæрзиуджытæ, йæ фæллойадон архайды тыххæй газеттæ фыстой. Мæхæмæт та æбæрæгæй фесæфт Фыдыбæстæйы Стыр хæсты. Æхсæзæм æфсымæр амард æрыгонæй, ныгæд æрцыд Зилгæйы. Сæ иунæг хо 80 азы кары амард 1990 азы.
Мæ фыд Мæцыхъо 30-æм азты райдайæны, æрцахсынæй тæрсгæйæ, Зилгæйæ ацыд æмæ райдайæны æфсæнвæндагыл куыста станцæ Тулæйы, уый фæстæ йæ раивтой Ленинградмæ, фæстæдæр та — горæт Кеммæ. Мæ мад-иу куыд дзырдта, афтæмæй мæ фыдæн æдзухдæр лæвæрд цыдысты Кады гæххæттытæ, æхцайы премитæ, зæрдæлхæнæнтæ, йæ фæллойадон архайды тыххæй фыстой уæды рæстæджы газеттæ. Не ‘мхъæуккæгты хуызæн нæ мад дæр-иу дзырдта, нæ фыд хорзæй уæлдай æвзæрæй кæй никæмæн ницы кодта, уыдæтты тыххæй. Фæлæ æртынæм азты зын рæстæг уыд, раст æмæ зылын æвзæрст нæ цыдысты. Нæ фыды æрцахст нын æгъгъæд нæ уыд, фæлæ ма бынæттон хицауады ‘рдыгæй хъыцъыдæттæ дæр нуæзтам. Сталины амарды агъоммæ мах, карз æфхæрдтыты амæттæгты сывæллæтты, уæлæмæ скаст дæр нæ уагътой, нæ ахст кæнæ кæй фехстой, уыцы фыды тыххæй. Зæгъæм, мæнæн 14 азы кары мæ бон нæ уыд фæскомцæдисмæ ба- цæуын, кæд, парти æмæ фæскомцæ- дисыл иузæрдион уыдтæн, уæддæр. Ахæм уавæры уыдис мæ хо Зæлинæ дæр. Уый райгуырдис 1938 азы 17 мартъийы, ома, нæ фыды нын куы фехстой, уымæй дыууæ мæйы æмæ авд боны фæстæдæр.
Сывæллоны масты тыххæй ма æндæр дæнцæг куы ‘рхæссон, уæд фæсхæсты фыццаг азты райдайæн кълæсты ахуырдзутæн къуыри дыууææртæ хатты адджын гуылтæ лæвæрдтой варенæ кæнæ нæлхæимæ. Нæ ахуыргæнæг-иу стыр тæбæгъы ацы хæринæгтæ къласы уарын куы райдыдта, уæд-иу мæ иувæрсты ацыд, йæ цæссыгтæ сæрфгæйæ. Мæнæн та мæ комыдæттæ куыд нæ уадысты, фæлæ мын-иу сывæллæттæ сæ гуылтæй алы хатт дæр фæхай кодтой, æмæ-иу арæх мæнмæ адонæй фылдæр хай æрхаудта.
Абон æрымысын æндæр хъыгтæ æмæ мæстытæ дæр. «Адæмы знаджы сывæллæттæ», зæгъгæ, ахæм гаккимæ цардыстæм суанг Сталины амарды онг. 1953 азæй фæстæмæ та нæ би- нонты хъуыддæгтæ рæстмæ цæуын райдыдтой. Уæд мæнæн æмæ мæ хо- йæн фæндаг байгом фæскомцæдис- мæ. Скъоладзауæй æз сдæн фæском- цæдисон къорды разамонæг, студен- тæй та цыппар азы уыдтæн Цæгат Ирыстоны Хетæгкаты Къостайы номыл паддзахадон педагогон институты фæскомцæдисон организацийы дык- каг секретарь. Уæдæ мæ хо та куыста ФÆЛКЦ-йы Цæгат Ирыстоны обкомы. Скъоладзаутимæ арфæ кодта СЦКП-йы XIX съезды делегаттæн.
Нæ мад райгуырд 1907 азы, мæлгæ та акодта 1982 азы Зилгæйы. Уыдис дæсны хуыйæг, къорд хатты хорзæхджын æрцыд паддзахадон хæрзиуджытæй, йæ хорз куысты тыххæй иста премитæ, дыууæ хатты æвзæрст æрцыд горæты советмæ. Æдзухдæр нын-иу дзырдта нæ фыды цард æмæ фæллойы тыххæй. Уымæ гæсгæ мах рæстдзинад базонын фæндыд йæ æрцахсты фæдыл. Фæстæдæр мæ хоимæ бирæ фыстæджытæ фервыстам Карелийы автономон республикæйы Æдасдзинады паддзахадон комитетмæ. Дзуапп нын радтой, зæгъгæ, уæ фыд амард рæуджыты низæй. Уæды рæстæджы нæ фыды хуызæн ахст лæгты сывæллæттæ-иу арæх дзырдтой, зæгъгæ, уыдонæн дæр дзуапп радтой, сæ ныййарджытæ ахæстæтты рæуджыты низæй кæй амардысты, уый тыххæй. Æмхуызон мæлæтыл дызæрдыг кæй кодтам, уымæ гæсгæ ногæй фыссын райдыдтам Æдасдзинады паддзахадон комитетмæ. Ног документ нын радтой, нæ фыды фехсыны æмæ Ленинграды облæсты Выборгы районы Леватовойы ныгæд кæй æрцыд, уыдæтты тыххæй. Æз ацы бынат бабæрæг кодтон 2007 азы 14 ноябры. Кæй зæгъын æй хъæуы, мæ зæрдæйы маст нæ фæкъаддæр, фæлæ мæ фыд кæм ныгæд ис, уыцы бынат кæй федтон, уымæй мын фенцондæр ис.
БЕРУАТЫ Барис, географион наукæты доктор, профессор
