Китайы чи фæзынд æмæ парахат кæнын чи райдыдта, уыцы ног коронавирусы инфекци COVID-19 æртæ мæймæ афтæ ахæлиу, æмæ, йæ аххосæй дунейы алы бæстæты рынчынтæ бонæй-бонмæ фылдæр кæй кæнынц, уымæ гæсгæ йæ рахуыдтой «пандемия».
Паддзахæдтæ, йæ бон кæмæн куыд у, афтæ йæ ныхмæ архайынц æмæ дзы йæ бахъахъхъæнынæн мадзæлттæ аразынц, хуымæтæг адæм та хæлоф кæнын райдыдтой хойраг æмæ гигиенæйы товартыл. Цы у уый? Адæм афтæ тынг цæмæй фæтарстысты, стæй уыцы тарстæн бындур ис æви нæй? Уæвгæ, цы амоны дзырд «пандемия»? Цæмæй хицæн кæны коронавирус грипп кæнæ æндæр хæцгæ низтæй, стæй дзы рынчынты нымæц къаддæр кæнын кæд райдайдзæн?
Уыцы фарстытæн дзуапп дæтты вирусологийы ахуыргæнæн чиныджы автор, биологон наукæты кандидат, Бетъырбухы паддзахадон университеты микробиологийы кафедрайы профессор Алексей ПОТЕХИН.
Цы у коронавирус SARS-CoV-2?
Уый у коронавирустæн сæ хуызтæй иу æмæ ныронг уыд, карз респираторон хæцгæ инфекцитæ (ОРВИ) чи расайы, уыцы вирусты къорды. COVID-19 нæдæр фадынæг у, нæдæр дзуар, нæдæр емынæ, суанг ма, йæхи æнахуырæй чи равдисы, ахæм пневмония дæр нæу. Ацы низæй рынчынтæ бирæ уыд 2002 азы, æмæ йæ уæд расайдта æндæр коронавирус.
Сырдæй адæймагыл бафтæг вирус марæг куыд у, афтæ марæг у нырыккон вирус дæр. Æрмæст мары сабыргай. Адæймаг нымæцтæм афтæ лæмбынæг нæу, фæлæ сæм куы æркæсиккам, уæд фениккам — æртæ мæйæ гыццыл фылдæр рæстæгмæ коронавирусæй цас адæм амард, уыйбæрц дунейы мæлы æрвылбон дæр тарнизæй кæнæ тæфсæгæй.
Гриппимæ йын абарæн ис æви нæй?
Вирус SARS-CоV-2, хъыгагæн, гриппæй хæцы ноджы тынгдæр, фæлæ, свинкæ æмæ сырх фадынæгимæ абаргæйæ, къаддæр. Уæдæ дзы фадынæг у ноджы тæссагдæр. Коронавирус æппындæр нæу гриппы вирусы хуызæн, уымæ гæсгæ карантин афæдзтæ æмæ дæсгай афæдзтæ, кæй зæгъын æй хъæуы, нæ ахæсдзæн. Гриппы вирусæн йæ бон у раив-баив кæнын, коронавирусы бон та уый нæу. Коронавирусы ног хуызтæ фæзынынц тынг стæм хатт, стæй дзы адæймагæн дыккаг хатт фæрынчынæй тæссаг нæу. Ныртæккæйы эпидемиологон уавæр афæдзы æмбисæй фылдæр нæ ахæсдзæн, æмæ цард йæ гаччы сбаддзæн.
Цы у пандемия æмæ цас тæссаг у?
Дзырд «пандемия»-йæ тæрсын нæ хъæуы. Иуæй-иутæ йæ куыд æмбарынц, адæм цагъды фæуыдзысты, зæгъгæ, уый нæ амоны. Уый амоны, низæй рынчынтæ кæй фæзындысты дунейы бæстæтæн сæ фылдæры, ома, низ иу бæстæйы арæнтæй ахызт æмæ дзы фæзынд рынчынтæ иннæ бæстæты дæр.
Коронавирусæй рынчынтæ дунейы æгæр бирæ кæнынц…
Адæймаг афтæ куы фæзæгъы, уæд хъуамæ ахъуыды кæна, уыцы «æгæр бирæ» цы амоны, ууыл æмæ нымæцтæ кæрæдзийыл абара. Зæгъæм, Бетъырбухы фæрынчыны 8 цауы бирæйыл банымайæн ис æви нæй? Кæнæ та Китайæн 80 мин цауы бирæ сты æви нæ? Растдæр уыдзæн, «нырма уал», зæгъгæ, куы зæгъæм, уæд. Уымæн æмæ, йæ адæмы нымæц миллиардтæй нымайгæ кæмæн у, уыцы Китайæн 80 мины афтæ бирæ не сты. Уымæ гæсгæ, адæм дзы афтæ тынг фæтæрсой æмæ цъиувæдис сисой, уымæн ницавæр бындур ис.
Уæлдай тæссагдæр дзы кæмæн у?
Биологийы цæстæй акæсгæйæ, куыд алы хæцгæ низæй, афтæ ацы вирусæй амæлын тæссаг у, сæ иммунитет бынтон лæмæгъ кæмæн у, уыдонæн. Нæ амондæн дзы сывæллæттæ, зæгъæн ис, æмæ рынчын нæ кæнынц, сæ организммæ вирус куы бахауа, уæддæр йæхи ницæмæй рабæрæг кæндзæн. Æнæниз ас адæймæгтæн инфекцийæ кæмæн дзы йæ буары тæвд иуцасдæр фæбæрзонд уыдзæн, чи та дзы фæрынчын уыдзæн, гриппæй куыд фæрынчын вæййы, афтæ. Адæймагæн дзы йæ цардæн у тæссаг æмæ йæ уымæ гæсгæ рынчындоны æрхуыссын кæной, зæгъгæ, ахæмтæ бирæ нæ разындзæн. Иу ныхасæй, пневмония расайын йæ бон кæмæн у, уавæр уыцы гриппæй тæссагдæр нæу. Абоны статистикæ куыд амоны, афтæмæй, коронавирусæй уæлдай тæссагдæр кæмæн у, уыцы къорды разындысты, 75 азæй уæлæмæ кæуыл цæуы, ахæм карджын адæм (адæмы царды æмвæзад ныллæг цы бæстæты у, уым та — 70 азæй уæлæмæ кæуыл цæуы, уыдон). Адæймагæн уæлдай тæссагдæр свæййы, æндæр низтæ дæр ма йæм куы разыны, уæд.
Уавæрмæ цæст дарæн æмæ вирусы ныхмæ мадзæлттæ аразæн ис æви нæй?
Коронавирус йæхæдæг нæ фесæфдзæн. Нæй йын фесафæн карантинтæй дæр. Уæдæ хостæ дæр нæй йæ ныхмæ, вирустæн сæ фылдæры ныхмæ куыд нæй, афтæ. Дохтыртæ кæй амонынц, уый та у хуымæтæг терапи. Ахуыргæндтæ куыд зæгъынц, афтæмæй хæстæгдæр мæйты, бæлвырддæр та сæрдмæ, йæ ныхмæ хос фæзындзæн, фæлæ дзы дохтыртæ дзыллон æгъдауæй пайда кæнын ацы азы кæронæй раздæр нæ райдайдзысты. Уымæн æмæ цыфæнды ног вакцинæ бафæлварынæн дæр хъæуы рæстæг. Уымæ гæсгæ зæххы къорийыл цæрæг адæмæн сæ фылдæр коронавирусæй æнæфæрынчынгæнгæ нæ фæуыдзысты. Уый у ахсжиаг, уымæн æмæ алы хæцгæ низы ныхмæ дæр æппæты хуыздæр мадзал у коллективон иммунитет: цас фылдæр адæм фæрынчын уа æмæ уымæ гæсгæ низы ныхмæ иммунитет цас фылдæр адæммæ фæзына, уыйбæрц фæрынчыны ног цаутæ кæндзысты къаддæр, æмæ низ мынæг кæнын райдайдзæн.
Иу хатт ма йæ зæгъын: коронавирусæй дыккаг хатт фæрынчын уæвæн нæй.
Уæд ма карантин цæмæн хъæуы?
Карантин хъæуы уымæн, цæмæй Китайы рынчынты нымæцмæ ма схæццæ уæм. Вирусы ныхмæ Китай ныртæккæ цы ахъаззаг мадзæлттæ аразы, уыдон ныр аразын райдыдтой Европæ æмæ æппæт дуне дæр. Мадзæлттæн сæ сæйраг нысан у, бирæ рынчынтæ кæй фæзынд æмæ уый аххосæй рынчындæттыл æгæр уаргъæвæрд кæй цæуы, уый фæкъаддæр кæнын (ахæм уæззау уавæры ныртæккæ сты Италийы рынчындæттæ).
Стæй нын цæмæн хъуамæ цæгъда нæ хистæрты ацы коронавирус? Хъуамæ сæ бахъахъхъæнæм. Уый тыххæй та хъæуынц сæрмагонд палатæтæ рынчындæтты, хъуамæ дзы уа улæфæн аппараттæ. Ахæм палатæтæ та афтæ бирæ не сты, стæй улæфæн аппараттæ дæр фæхъæуынц, рынчындæтты цы æндæр уæззау рынчынтæ вæййы, уыдоны дæр, æмæ алкæд, стæй алы ран фаг нæ разынынц. Уымæ гæсгæ, æнæмæнг хъæуы карантин.
Фæлæ адæймаг дунейæ йæхи бынтондæр ахицæн кæна æмæ йæ хæдзарæй йæ фындз бынтондæр мауал дара, уымæн дæр æфсон нæй. Алцыдæр хорз у бæрцæй. Уынгмæ цæуынæй ма тæрсут, куыстмæ цæуын куы хъæуа, уæддæр цæут. Фæлæ хойраг æмæ алыхуызон продукттыл фæхæлоф кæн, афæдзы фаг куыд суой, афтæ, уымæн æфсон нæй.
Хъахъхъæнинаг сты нæ хистæртæ, уыдоны нæ хъæуы уынгмæ, дуканитæ æмæ базартæм цæуын. Къаддæр æмбæлæнт сæ хиуæттимæ, суанг бинонтимæ дæр.
