2017 азы 1100 азы сӕххӕст, нӕ фыдӕлтӕ, алантӕ, Чырыстон дин исын куы райдыдтой, ууыл. Уый уыд 917 азы, Цӕгат Кавказы ма нӕ фыдӕлтӕ Зеленчукӕй Дагестаны арӕнтӕм зӕххы тыгъдады куы цардысты, уӕд.
Йӕ тӕваг сӕм хастой византиаг Чырыстон дины кусджытӕ. Ӕмӕ сӕм византиаг арӕзтадон уагыл аразын райдыдтой аргъуантӕ. Абоны Хъӕрӕсе-Черкесты республикӕйы ӕрмӕст Архызы (ӕрвхуызы) комы уыдонӕй ис ӕртӕ аргъуаны. Цӕугӕдон Архызы (ӕрвхуызы) иннӕ фарс цӕхгӕр хохы фахсыл та — аланты байбын ингӕнтӕ. Уыцы фахсыл егъау къӕй-къулгондыл цалдӕр азы размӕ археологтӕ раргом кодтой Чырыстийы уазныв. Ӕмӕ йӕ ныммыхуыр кодтой Уӕрӕсейы сӕйраг газеттӕ.
Ахуыргӕндтӕ куыд зӕгъынц, афтӕмӕй амы горӕт уыцы рӕстӕг уӕды Парижӕй стырдӕр уыд. Ардыгӕй Чырыстон дин парахатгонд цыд ӕппӕт Аланыстоныл дӕр, ӕввахс рӕтты цӕрджытӕй кӕй фӕндыд, уыдон ацы аргъуантӕм цыдысты сӕхиуыл дзуарӕфтауынмӕ. Амы дины кусджытӕн фидар бастдзинӕдтӕ уыд Византийы сӕйраг горӕт Константинополимӕ (ныры Стамбул).
Аргъуантӕ арӕзт цыд ӕрмӕст ацы комы нӕ, фӕлӕ Аланыстоны ӕндӕр рӕтты дӕр. Махмӕ дзы цы ӕрхӕццӕ, уыдонӕй у Лабӕйы (Къостайыхъӕуы) сӕрмӕ Суаны аргъуан. Алы аз дӕр 6 майы йӕ быны сбӕрӕг кӕнынц Уасджеорджийы райгуырӕн бон. Ӕмӕ ӕрмӕст ирон адӕм нӕ, фӕлӕ амы зылды цӕрӕг иннӕ адӕмтӕ дӕр. Ӕрбацӕуынц ӕм Стъараполы ӕмӕ Краснодары крайты алы горӕттӕ ӕмӕ хъӕутӕй дӕр.
Аланты аргъуантӕй иу та ацы зӕххыл ис Тебердайы. Хуыйны Сентины аргъуан. Уым цалдӕр азы размӕ кодтой археологон ӕмӕ реставрацион куыстытӕ. Уый фӕдыл газет «Труд» фыста: «При подготовке к реставрации византийских фресок на сводах Сентинского храма они обнаружили дату его постройки, прочитав полуистлевшие греческие письмена. Древнейший храм на территории России освящен и начал действовать 2 апреля 967 года». Уырыс Чырыстон дин райстой 988 азы, алантӕй 70 азы фӕстӕдӕр.
Аланты аргъуантӕ — Сентины, Суаны ӕмӕ Дӕллаг Архызы ӕртӕ чырыстон аргъуаны — сӕ рагондзинадӕй, сӕ архитектурӕйӕ сӕхимӕ рагӕй здахынц ахуыргонд археологты, историкты, дины кусджыты, туристты. Суанг фӕсарӕйнаг алы бӕстӕтӕй дӕр.
Чырыстон дин ирон адӕмӕн ӕцӕгӕлон никуы уыд. Нӕ рагфыдӕлтӕм ӕй ӕппӕты фыццаг ӕрбахаста Чырыстийы 12 апостолты фыццагдӕр (Первозванный) Андрей. Уый тыххӕй загъд ис 1891 азы Мӕскуыйы уагъд «Библейская энциклопедия»-йы. 2008 азы Санкт-Петербурджы уагъд чиныг «Православие. Полная энциклопедия»-йы та фыст ис: «Симон (Петр) и брат его Андрей — галилейские рыбаки. Петр потом станет первым из апостолов и мученически умрет в Риме, а Андрей (Первозванный) будет проповедовать в Скифии и на Кавказе». Уый — нӕ азнымады ӕртынӕм азты скифтӕ ӕмӕ сӕрмӕтты фӕстӕ алантӕ куы фӕзындысты, уӕд. Уыдон та цардысты Хъырым ӕмӕ Цӕгат Кавказы.
Уӕд Чырыстон дин не ‘рфидар нӕ фыдӕлтӕ алантӕм. Цымӕ цӕуылнӕ? Уымӕн ӕмӕ сын цы дины хорздзинӕдтӕ амыдтой, ахӕмтӕ уыдис сӕхи ариаг дины дӕр. Иу Хуыцаумӕ кувын, адӕмтӕ иууылдӕр иу Хуыцауы сфӕлдыст кӕй сты, ӕмхуызон сӕ кӕй уарзы, хъулон хъӕбулау дзы кӕйдӕр фылдӕр кӕй нӕ уарзы, хорз ӕмӕ сӕ ӕвзӕрӕй кӕй не ‘взары. Фӕлӕ се ‘хсӕн ӕвзӕртӕ куы фӕзыны, уӕд ын уый мӕтаг кӕй свӕййы, ӕмӕ ӕдзухдӕр рӕстдзинадыл, ӕмсӕрдзинадыл архайӕг адӕмы фарс кӕй у. Уыцы хъуыдытӕ ӕмӕ ӕнкъарӕнтыл та Чырыстийы бафтыдта, англисаг, немыцаг ӕмӕ францаг ахуыргӕндтӕ куыд зӕгъынц, афтӕмӕй Заратустрӕйы динон концепциимӕ куы базонгӕ, уӕд уый. Уый уӕд сагъӕс кодта, йӕхӕдӕг арамейаг кӕй уыд, уымӕ гӕсгӕ дзуттӕгты динамонджытӕ, фарисейтӕ, сӕхи Хуыцауы ӕвзӕрст адӕмыл цӕмӕн нымайынц, ууыл.
Мах, ирӕттӕ, ирайнаг адӕм кӕй стӕм, уый дызӕрдыггаг никӕмӕнуал у. Заратустрӕ та уыд, ирайнаг адӕмты динон уырнынад чи ӕрбӕстон, бабиноныг кодта, Хуыцауы комытӕф кӕмӕ хӕццӕ кодта, уыцы сыгъдӕг уд. Ӕмӕ, кӕй зӕгъын ӕй хъӕуы, уый ӕнцой кодта ариаг динон уырнынады бындуртыл. Ариӕгтӕ та ирайнӕгтӕ кӕй уыдысты, уыцы хъуыдыйы рӕстдзинад дӕр дунейы бирӕ зындгонд ахуыргӕндтӕ сфидар кодтой. 2007 азы Мӕскуыйы джиппы рацыд англисаг зындгонд ахуыргонд Гордон Чайлды чиныг «Арийцы». Основатели европейской цивилизации». Уым 13-14 фӕрсты фыссы: «Весьма возможно, что иранец Зороастр (Заратустрӕ) оказал влияние даже на еврейских пророков в плане восприятия ими идеи божественности, которая развилась от неких племенных воззрений, а также в распространении идеи определенного миропорядка, в котором правили персонифицированные силы природы, или духи. Со всей определенностью можно утверждать, что концепция Божественного Закона, или Космического Порядка, связана с первыми ариями, которые появились на страницах истории примерно 3500 лет назад. Даже самые первые арии уже поклонялись, по крайней мере, одному, божеству, Небесному Отцу…»
Хуыздӕр ма куыд ис зӕгъӕн, ирон адӕм ирайнаг ӕмӕ ариаг адӕмтӕй кӕй сты, уый тыххӕй. Мах дӕр Стыр Хуыцауы хонӕм нӕ Фыд ӕмӕ дзы тӕрсгӕ нӕ кӕнӕм (йӕ фыдӕй чи тӕрсы — йӕхи хорз чи нӕ дары, уый), фӕлӕ йын табу кӕнӕм, кувӕм ӕм. Нымд дзы кӕнӕм ӕмӕ нӕхи хъахъхъӕнӕм фӕрӕдийынӕй. Рӕдыд чи ӕруадзы, уый та дзы кувӕндоны бын, йӕ зонгуытыл лӕугӕйӕ, хатыр ракуры. Кувӕм ӕм курӕгау, мыййаг, куы фӕрӕдийӕм, уӕд нын ӕй ӕнӕзонӕджы хатыр бакӕн, зӕгъгӕ.
Ирӕттӕ ирайнаг адӕм кӕй сты, ариӕгтӕ та ирайнӕгтӕ кӕй уыдысты, уый дӕр дызӕрдыггаг нал у. Ахуыргӕндтӕ йӕ сӕ наукон куыстыты сфидар кодтой, дӕнцӕгтӕ, бындуртӕ ссардтой сӕ иртасӕн хъуыдыйӕн. Гитлеры ӕмӕ йӕ алыварс фашистон ӕрдонгты дӕр фӕндыди, ариӕгтӕ куы уыдаиккой, уый. Фӕлӕ фӕндонӕй ницы уайы, бындур ын куы нӕ уа, уӕд. Ариаг ном сыл не сбадт. Уый нӕ, фӕлӕ ма ариӕгты герб-свастикӕ фӕчъизи кодтой, дунейы цӕрӕг адӕмӕн ӕй фенад кодтой.
Уӕлдӕр куыд загътон, афтӕмӕй Чырыстон дин ирӕттӕн ӕцӕгӕлон нӕу. Уымӕй ирон адӕм иу дины ныхмӕ дӕр не сты. Алы дин дӕр равзӕрд адӕмы зӕрдӕйы ӕмӕ зондахасты хорздзинадӕй, адӕмы пайдайӕн, сӕ иудзинад ӕмӕ кӕрӕдзи ӕмбарындзинадӕн. Рӕстзӕрдӕ адӕймӕгтӕ дины фӕрцы адӕмы ӕнгомдзинадыл архайынц, цӕмӕй сын царды зындзинӕдты сӕрты иумӕ ӕмдыхӕй ахизын ӕнцондӕр уа. Фыд-зондыл хӕст чи у, уыдоны къухы та свӕййы адӕмты кӕрӕдзиуыл ардауыны хотых.
Дин адӕмы ӕнгом кӕны. Уырысӕн Чырыстон дин куы нӕ уыдаид, уӕд сын абон ахӕм стыр паддзахад нӕ уаид. Нӕ фыдӕлтӕ, алантӕ, дӕр Чырыстон динмӕ се ‘ргом хуымӕтӕджы нӕ аздӕхтой. Фӕлӕ сӕ хъысмӕт ӕндӕр рауад — тӕтӕры ӕрдонгтӕ сӕ бындзагъд ныккодтаиккой, нӕ хӕхтӕ нӕ куы нӕ бахъахъхъӕдтаиккой, уӕд. Цӕгат Кавказы быдырты ма баззадысты сӕ аргъуантӕ. Уыдон ӕвдисӕн сты, Чырыстон дин сын ӕцӕгӕлон кӕй нӕ уыд, уымӕн.
Цгъойты Хазби














