Ирыстоны йӕ зонынц ӕрмӕст йӕ номӕй дӕр. Зӕгъ, Къостайы ӕмдзӕвгӕтӕ, ӕмӕ алчидӕр бамбардзӕни, ныхас кӕуыл цӕуы, уый. Афтӕ ӕнӕмӕлгӕ ма у Украинӕйы Тарасы ном. Уыцы дыууӕ алыхуызон, фӕлӕ кӕрӕдзимӕ хӕстӕг царды, ис бирӕ иудзинӕдтӕ.
Стыр поэттӕ — хъарӕггӕнджытӕ, сӕ адӕмы сӕрыл тохгӕнджытӕ, фӕлмӕн лириктӕ, ӕвӕллайгӕ рухстауджытӕ, ӕмӕ адӕмы ахуыргӕнджытӕ. Кӕрӕдзийы ӕнгӕс тынг сты сӕ биографитӕ дӕр. Къостайы сфӕлдыстад кӕд йӕ асмӕ гӕсгӕ тынг стыр нӕу, уӕддӕр ирон культурӕйы рӕзты историйы ахсы стыр бынат. Къоста у иронау фыст поэзийы райдайӕг, йӕ «Ирон фӕндыр»-ы рацыды бон та у ӕнӕрохгӕнгӕ бон ирон поэтикон ныхасӕн. Ирон поэзи райгуырдис уыцы бон.
Къостайы ахадындзинад ирон аивадӕн канд йӕ поэзийы мидӕг нӕй. Йӕ ахадындзинад у фылдӕр. Тох цӕуыл кодта, цӕргӕ кӕмӕй кодта, уыцы идейӕты ӕмӕ хъуыддӕгты ис йӕ адӕмы, Ирыстоны фӕлгонцы. Уый ӕвдисы Ирыстоны хъысмӕт. Ирыстоны фыццаг революционертӕй иу — уый куыста ӕмӕ хъуыды кодта сомбоны ирон интеллигенцийы бӕсты, скодта йын, адӕмӕн службӕ кӕныны тыххӕй йӕ кӕуылты цӕуын хъӕудзӕни, уыцы фӕндаг, бацамыдта, адӕмы цардӕн ахсджиагдӕр чи у, уыцы ӕппӕт фарстатӕ. Уымӕ гӕсгӕ, Къоста ӕрмӕст ирон культурӕйы зынгӕ адӕймаг нӕу, фӕлӕ у йӕ поэтикон обрӕз, йӕ таурӕгъты герой, адӕмы ӕхсӕнӕй чи сырӕзыд, ахӕм. Къостайы мидӕг адӕмы ӕппӕт миниуджытӕ ӕмбырд кӕй уыдысты, уымӕ гӕсгӕ, йӕхӕдӕг ссис таурӕгъ.
Къоста райгуырди 1859 азы, 3 (15) октябры Уӕлладжыры комы рӕбын, хӕххон хъӕу Нары. Уый уыди Шамил уацары ист куы ӕрцыдис, Цӕгат Кавказы адӕмты национ сӕрибардзинады змӕлд дӕрӕнгонд куы ӕрцыдис, ӕфхӕрддзинад куы стыхджын ис, уыцы аз.
Дзӕуджыхъӕуы хӕххон скъола каст фӕугӕйӕ, Къоста бацыди Стъараполы губернийы гимназмӕ. Уым поэтмӕ зынын райдыдта нывгӕнӕджы курдиат. Шевченкойау Къоста дӕр раздӕр райдыдта ныв кӕнын.
Стъараполы йӕхицӕн ныфсытӕ ӕвӕрдта нывгӕнӕг суӕвынӕй, аныгъуылди ӕхсӕны царды, уыдис гимназы сусӕг къорды куысты архайӕг, ӕхсӕнады идеалтӕ цӕхгӕр куы ивтой, адӕмон архайджыты змӕлд куы тыхджын кодта, зӕхкусджыты змӕлд куы фидар кодта, уӕд — 70-ӕм азты кӕрон ӕмӕ 80-ӕм азты райдайӕны.
1881 азы Къоста гимназ каст нал фӕци, афтӕмӕй ацыди Бетъырбухмӕ. Адӕмон архайджытӕ амардтой паддзах Александры. Уӕрӕсейыл ацыди реакцийы тымыгъ. Адӕмон архайджыты идейӕтӕ ӕмӕ практикон тактикӕмӕ критикӕйы цӕстӕнгас чи дардта, уыцы ӕрыгон революционерты фӕлтӕры размӕ фӕзынди стыр хӕстӕ — эволюцион рӕзты ног фӕндӕгтӕ бамбарын. Университеттӕ, — революцион хъуыдыты гуырӕнтӕ — систы, кӕй бахъыгдардӕуыд, ахӕм мыды бындзыты чыргъӕдты хуызӕн. Лекцитӕ ивынц ӕмбырдтӕй. Цӕуы тыхджын политикон тох. Студенттӕ сӕ академион цард иууылдӕр ӕрвитынц ахстыты, митингты, декларациты, дискусситы. Бӕлвырд у Нывгӕныны Академи йе студентты алыхуызон социалон уавӕримӕ, йе ‘нӕбӕрӕг академион программӕимӕ ӕмӕ уӕгъдибарӕй ахуыры ӕгъдауимӕ кӕй уыдис фӕсивӕды уӕлдай цырендӕргӕнӕн бынат.
Къостайы тыхджын темперамент ам ссардта, хӕстӕг ӕм чи уыди, ахӕм ӕхсӕнад ӕмӕ уыцы азты иу ӕмӕ дыууӕ хатты нӕ уыдис цӕттӕ нывгӕнӕджы хъис сусӕг куыстгӕнӕджы халӕн ӕрмӕг ӕмӕ революцион агитаторы сисӕй баивынмӕ. Нывгӕныны хъуыддаг, ӕрӕнцой чи нӕ уарзы, ахӕм адӕймагӕн у ӕгӕр сабыр куыст, фаг ын нӕу йе ‘ппӕт тыхтӕй спайда кӕнынӕн, йӕ хъуыдытӕ ӕмӕ тырнындзинад равдисынӕн. Адӕймаджы ныхас, практикон куыст — уыдон ӕвдисынц революционеры тырнындзинады тых.
Аивӕдты Академийы ахуыр кӕнынӕн уый разындис материалон ӕгъдауӕй мӕгуыр ӕмӕ йӕ уымӕ гӕсгӕ бахъуыдис ныууадзын. Фӕлӕ уыцы цау ницы аивинаг уыдис Къостайы хъысмӕты. Нывгӕныны хъуыддаг нӕ иста уый хъаруджын ӕппӕт тыхтӕ ӕмӕ, уымӕ гӕсгӕ, Академийы куы нӕуал ахуыр кодта, уӕд ацыдис стырдӕр фӕндагыл, райдыдта стырдӕр куыст. Уый сыздӕхти Ирыстонмӕ, слӕууыди йын йӕ размӕцыд тыхты сӕргъы ӕмӕ райдыдта интеллигенцийы фыццаг къордтӕ аразын ӕмӕ уыдоны хъомыл кӕнын. Ног хъуыддагыл чи ӕрлӕууыд, уыцы стыр адӕмимӕ куыд вӕййы, сӕ заманы Ломоносов, стӕй та уымӕй фӕстӕдӕр Шевченкойы хъуыддаг куыд уыдис, афтӕ Къостайы дӕр иунӕгӕй хъуыди хӕрзаудӕн хъуыддӕгтӕ аразын, адӕмы раззагдӕр фӕлтӕртӕм сфӕлдыстадон хъуыддагӕй, цы уыдис, уыдон ӕххӕст кӕнын. Уый уыд фыццаг нывгӕнӕг, драматург ӕмӕ актер, журналист ӕмӕ чиныгуадзӕг, ахуыргӕнӕг ӕмӕ ӕхсӕнадон архайӕг. Куы ирон ӕвзагмӕ тӕлмац кӕны Эзоп ӕмӕ Лафонтены баснятӕ, уадзы чингуытӕ, хӕххон газет, аразы хуыцаубоны скъолатӕ, парахат кӕны ирӕтты ӕхсӕн уырыссаг ӕмӕ гуырдзиаг литературӕйы классикты. Уый у ӕппӕт дӕр, уый мидӕг ис, иу дӕс азы фӕстӕ Ирыстоны раззагдӕр ӕфсӕддон чи уыдзӕнис, уыцы ӕхсар ӕмӕ тых.
Къостайы тых ӕмӕ ахадындзинад ӕмбарын райдыдтой хицауад ӕмӕ йӕ 1891 азы арвыстой Терчы облӕстӕй. Къостайӕн уый уыдис тыхджын цӕф. Тохы адӕймаг фӕхицӕн йӕ адӕмӕй. Адӕмы сӕрыл тохгӕнгӕйӕ йеддӕмӕ йӕ бон никуы уыдис йӕхи равдисын. ӕмӕ райдыдта йӕ хъизӕмары цард. Хъӕрӕсейы хӕхты иу чысыл куы фӕци, уӕд ацыдис Стъараполмӕ ӕмӕ уым куыста газет «Северный Кавказ»-ы, фыста фельетонтӕ, ӕмбырд кодта фольклор, йӕхи дардта корректоры ӕмӕ дзуӕртты нывтӕ кӕныны куыстӕй.
Ирыстоны культурондӕр ӕмӕ размӕцыддӕр адӕймаг ӕмӕ, уырыссаг культурӕйы хуыздӕр традицитӕ чи хаста, уый — Къоста разынди, ирон буржуазон интеллигенцийӕн знаг чи уыди, ахӕм стыр адӕймаг. Ирыстоны егъау, цытджын фыртмӕ никуы уыдис шовинизм, йӕ сӕрибар интернационализм уый ныхмӕ стын кодта, националистон идейӕтӕ кӕмӕ уыдис, уыдоны. Уырыссаг поэзи ӕмӕ театр хорз зонгӕйӕ, Къоста ӕвӕллайгӕйӕ хъӕздыг кодта ирон цард. Уыимӕ хъӕбатыр тох самадта уырыссаг реакциимӕ.
1898 азы, ирон буржуази, стӕй паддзахы чиновникты ныхмӕ хӕцынӕй куы бафӕллади, сӕ фыдмитӕ сын куы бавзӕрста, уӕд ын лӕвӕрд ӕрцыди Пятигорскы ӕрцӕрыны бар. Уыцы рӕстӕгмӕ йӕ ном айхъуысти дардыл.
1906 азы 1-ӕм апрелы Хетӕгкаты Къоста амард. Дзӕуджыхъӕуы йӕ куы ныгӕдтой, уӕд йӕ ныгӕнӕн бон ссис стыр адӕмон демонстраци. Амарди адӕмы герой, зарӕггӕнӕг ӕмӕ рыцар. Уыцы мӕлӕт ссис ирон поэзийы историйы райдайӕн, поэты ном та ссис кадӕджы аккаг.
Аивгъуыдта 80 азы йӕ райгуырынӕй, 40 азы та йӕ чиныг «Ирон фӕндыр» мыхуыры куы рацыди, уӕдӕй. Уыцы 40 азы дӕргъы Ирыстоны ӕрӕмбырд стыр культурон хъӕздыгдзинӕдтӕ. Ӕмӕ Ирыстоны адӕм фӕстӕмӕ куы акӕсынц, уӕд сӕ поэтикон дзырды гуырӕны фенынц ӕнӕмӕлгӕ Къостайы, йӕ райгуырӕн бӕстӕйӕн уырыссаг культурӕйы чи бауарзын кодта, йӕ зарджытӕ Лермонтовы, Шевченкойы ӕмӕ Горькийы бынтимӕ чи сбаста, ӕнусмӕ уырыссаг ӕмӕ ирон адӕмы поэтикон ӕфсымӕрдзинады райдиан чи сӕвӕрдта, уый.
Петр Павленко,
номдзыд уырыссаг фыссӕг
1939 аз
