Дӕхи зон!

0
448

Ацы ныхӕстӕ ист сты Беджызаты Чермены ӕмдзӕвгӕ «1920-ӕм аз»-ӕй. Ныффыста йӕ 1920 азы 4 июлы Захъайы Хъорхъорайы хъӕуы. Уӕд гуырдзиаг меньшевикты тугмондаг лӕгмартӕ Хуссар Ирыл цы тугуарӕн ныккодтой, уый зындгонд у адӕмӕн, историктӕн, зыны ацы рӕнхъытӕй дӕр. Ӕмӕ Чермен сиды зӕрдыл ӕй дарынмӕ, цардфӕлтӕрддзинадмӕ, чи йӕ ферох кӕна, уый та ӕлгъыст фӕуӕд, зӕгъгӕ. Ӕмӕ йӕ цыма рох кӕнын райдыдтам, фӕлӕ та нын ӕй гуырдзы нӕ зӕрдыл ӕрлӕууын кодтой, рох кӕнын ӕй нӕ бауагътой…

Уый уыд ирон адӕмы фыццаг геноцид гуырдзыйы къухӕй. Ирӕттӕй дзы фӕмард 18 мины бӕрц, ӕнӕхӕдзар, ӕнӕкъона фесты Хуссар Ирыстоны цӕрджытӕ иууылдӕр. Уый фӕстӕ уыд дыккаг геноцид авддӕлдзӕхы ныххауинаг лӕджыфыдхор Гамсахурдиайы фыдгӕндӕй. Стӕй та ныл арт ӕмӕ мӕлӕт бандзӕрста сӕ бӕттинаг президент, сӕлхӕр Михакъо Саакашвили.

Ӕмӕ ӕрмӕст уыдон куы уыдаиккой, фӕлӕ нын цард-цӕрӕнбонты гуырдзы кӕнынц фыдгӕнд. Райдай, Нафийы роман «Фыдӕлты туг» цы замантыл фыст ӕрцыд  ӕмӕ ма суанг советон дуджы дӕр: Сталины фыдӕхӕй дыууӕ дихы ныйистӕм, Байаты Гаппо ӕртыккаг Ирыстон кӕй хуыдта, уыцы Триалет Берия ӕдзӕрӕг фӕкодта. Ӕмӕ нын уӕддӕр нӕхи ӕрӕмбарыны хъомыс нӕй. Нӕ фарсмӕ тыхгӕнӕг ис, ӕмӕ дзы нӕхи  бахъахъхъӕнынӕн фӕрӕз нӕ агурӕм, фӕлӕ йын уарзӕгой ныхӕстӕ кӕнӕм. Ӕмӕ та нӕ сӕры къӕрцц фӕцӕуы.

«Мах нӕ фӕсивӕд, нӕ ирон ном ӕрдумӕ нӕ дарӕм, нӕ сӕр сӕрмӕ нӕ хӕссӕм, ӕмӕ нӕ ӕрдумӕ дӕр уый тыххӕй ничи дары. Мах куы зониккам, нӕ фыдӕлтӕ чи уыдысты ӕмӕ сӕ къухӕй цы нӕртон хъуыддӕгтӕ цыди, уый, уӕд хъал уаиккам нӕ ирон номӕй ӕмӕ нӕ сӕр ӕгадмӕ нӕ уадзиккам. Афон у, нӕ адӕм, махӕн дӕр нӕ истори базонын…» — афтӕ фыста Вано (Темырханты Сослан) йӕ чиныг «Иры истори»-йы разныхасы. Чиныг рацыд 1913 азы горӕт Дзӕуджыхъӕуы Габысаты А.Г. типографийы.

«Афон у махӕн дӕр нӕ истори базонын». Раст цыма абон дзуры, уыйау ахсджиаг у ныр дӕр йӕ хъуыды, йӕ фӕдисы ныхас. Уӕд, сӕдӕ азы размӕ, абон дзӕнӕты бадинаг Темырханты Сослан тыхст ӕмӕ йӕ удӕй цырагъ сыгъта, цӕмӕй ирон адӕм, чи сты, кӕцӕй сты, уый базоной. Ӕмӕ та сног ис Сосланы хъуыды, ӕнцой йын чи нӕ лӕвӕрдта, уыцы фарст: «Афон у махӕн дӕр нӕхи базонын». Раст цыма уӕдӕй сӕдӕ азы дӕр нӕ рацыд, Советон хицаудзинады азтӕ нӕ уыдысты, уыйау уыцы фарст йӕ бынатӕй нӕ фенкъуыст. Уымӕн ӕмӕ йӕм нӕ ахуыргӕндтӕ комкоммӕ се ‘ргом фаг никуы аздӕхтой.

— Ау, кӕд ма нӕ ахуыргӕндтӕ нӕ фӕфыстой ирон адӕмы истори! — зӕгъдзысты чидӕртӕ. Ӕмӕ раст уыдзӕн сӕ хъуыды. Бӕгуыдӕр, бирӕ наукон чингуытӕ мыхуыргонд ӕрцыд. Фӕлӕ дзы сӕрысуангӕй кӕронмӕ ничи халы ацы фарст. Хуымӕтӕг ирон чиныгкӕсӕгӕн,  йӕ адӕмы истори кӕм бакӕса, йӕ байзӕддаджы йӕм цӕй фӕрцы ӕрӕмхиц кӕна, ахӕм чиныг нӕй. Наукон куыстытӕ дӕр фылдӕр арӕзт сты койтӕ, нымӕцтӕ ӕмӕ дызӕрдыг хъуыдытӕй. Дызӕрдыг кӕнын хорз у, адӕймаджы раст хъуыдымӕ уый ӕркӕны, дызӕрдыг чи нӕ кӕны, уый, дам, хъуыды кӕнын нал фӕзоны, фӕзӕгъынц. Фӕлӕ иудадзыг дызӕрдыг кӕнын мидбынаты цоппай у. Ӕмӕ раст ахӕм уавӕры ис нӕ историзонынад. Афтӕ куы нӕ уаид, уӕд нӕхицӕй дӕр иуӕй-иутӕ ирон адӕмы истори ивгъуыд ӕнусы ӕвддӕсӕм азӕй райдайгӕйыл нӕ нымадтаиккой, историон ӕцӕг лӕгтӕ, зӕгъӕм, Хазби уыдис ӕви нӕ уыдис, уый дызӕрдыггаг не скодтаиккой, нӕ адӕмы сӕрибардзинады сӕраппонд тохгӕнджыты дзыллӕтӕн ӕнӕуынон нӕ кодтаиккой. Афтӕ куы нӕ уаид, уӕд ма нын нӕ фыдӕлты зӕххы атагъатӕй цы чысыл муртӕ баззад, уыдон дӕуццаг нӕ уаиккой. Нӕ сыхӕгтӕ ныл тугтӕ нӕ мысиккой, суанг нӕ историйӕ дӕр сӕхи нӕ хъал кӕниккой.

Махӕн нӕ историон наукӕйӕн адӕмы царды стыр нысаниуӕг кӕй ис, уый та тынгдӕр разынд 2008 азы 8 августы Иры ныхмӕ гуырдзыйы фӕстаг хӕсты. Сӕ хъавд уыд ирон адӕмӕн сӕ абон ӕмӕ истори ӕвдисӕг кусӕндӕтты хъомыс бындзарӕй стонын. Ӕмӕ ӕнауӕрдонӕй ӕппӕт фӕрӕзтӕй ӕхстой административон, наукон, культурон ӕмӕ ахуыргӕнӕн агъуыстытӕ. Мӕрдырох ӕфтыдтой. Махӕн нӕ истори зӕххы уӕлцъарыл куыд фидар фыст у, афтӕ чингуыты дӕр куы уаид, уӕд ӕй, зджилӕнтӕ нӕм чи кӕны, уыдон дӕр зониккой. Ӕниу, фыст чи ис, уый дӕр сын фаг у раст зондыл хӕст уӕвынӕн. Зӕгъӕм, рагон бердзентӕ Кавказы хӕхтӕ ӕртӕ мин азы размӕ дӕр Скифты хӕхтӕ кӕй хуыдтой, ӕмӕ скифтӕ та нӕ рагфыдӕлтӕ кӕй сты, се ‘взаджы фӕд цӕугӕдӕттӕ Дунай, Днепр, Днестр, Прут, Дон, сӕ обӕуттӕ — уӕлмӕрдтӕ Дагестаны арӕнтӕм кӕй хӕццӕ кӕнынц, уыцы ӕцӕгдзинӕдтӕ ирон ахуыргӕндтӕ нӕ, ӕндӕр адӕмы минӕвӕрттӕ сбӕлвырд кодтой. Уӕдӕ цӕугӕдон Курайы (Къуары) былгӕрӕтты онг аланты зӕххытӕ амынд цы картӕты сты, уыдон дӕр ирон картографтӕ нӕ арӕзтой. Кӕнӕ  куыд аивӕн ис профессор В.Б. Виноградовы хъуыды Цӕцӕн ӕмӕ Мӕхъӕлы хъӕутӕ Ачхой-Мартаны, Урус-Мартан ӕмӕ Сурхахийы нӕмтты Мартан мард-дон (ома, хуыскъ цӕугӕдон) кӕй амоны, сурхан та — сырх (ома, рӕсугъд) + ран. Сурхахийы та ракъахта рагон алайнаг горӕт-фидар, аланты кӕнгӕ ингӕнтӕ.

Цӕугӕдон Ассайы ахуыргӕндтӕ нымайынц алайнаг цӕугӕдоныл. Йӕ номы ӕвӕрд ис аланты иннӕ ном Яс. Нӕ рагфыдӕлтӕ алантӕ нӕ, фӕлӕ нӕ фӕстӕдӕр оситӕ-осетинтӕ хонын куы райдыдтой, уӕды рӕстӕгмӕ куы ӕркӕсӕм, уӕд дӕр бӕлвырдӕй зыны, зӕхх нӕ чи агуры, уыдонӕн сӕхи хъӕутыл абон дӕр ма кӕй ис ирон ӕвзаджы дзырдтӕй арӕзт нӕмттӕ. Ахӕмтӕ сты мӕхъӕлон хъӕутӕ Дӕллагхъӕу, Калмыхъӕу, Дзӕрӕх ӕмӕ ӕндӕртӕ. Уый цымӕ цӕуыл дзуры? Уымыты дӕр ирӕттӕ цардысты!

Абоны Арвыком ӕмӕ йӕ дӕлбазыртӕ ирон адӕмы рагон цӕрӕнбынӕттӕ кӕй сты, уый ирдӕй зыны сӕ нӕмттыл. Ном Терк амоны Тӕрк. Куы-иу раивылд, адӕмӕн-иу фыдбылызтӕ куы скодта, уӕд-иу ирон адӕм дзырдтой: «Нӕ цӕугӕдон та фӕтӕрк кодта». Ома, фӕтызмӕг ис. Абар: тӕрконыг ныхас — тызмӕг ныхас.Дайран (Дарьял) аланты дуар кӕй амоны, уый бирӕ наукон куыстыты загъд ис. Барзӕфцӕг, Бӕлта, Цыми ӕмӕ ӕндӕртӕ.

Амы хӕхтӕ ӕмӕ дӕлвӕзтӕ стыр бынат ахсынц ирон адӕмон сфӕлдыстады. Знӕт Теркӕй райдай ӕмӕ Сӕнайӕ фӕу. Амы бынӕтты нӕмттӕ ссарӕн ис ирон таурӕгъты, аргъӕутты, зарджыты ӕмӕ ӕмбисӕндты. Сӕна (Хъазыбег) ӕмӕ Мад-хохыл таурӕгъ та комкоммӕ баст у Ирыстоны паддзахадимӕ, ирон адӕмы удварнимӕ. Ӕвӕццӕгӕн, алчи нӕ зоны, Мады хохы Ирыстоны мады фӕлгонц, йӕ адӕмы сӕраппонд йӕ цард чи радта, уый фӕлгонц кӕй ис, уый.

Мах, ирон адӕм, нӕхи нӕ зонӕм, уый иу бӕллӕх у, иннӕ бӕллӕх та у, нӕ сыхӕгты дӕр кӕй нӕ зонӕм. Уый йеддӕмӕ нын нӕ историмӕ куы фӕныхилынц, аланты сӕ фыдӕлтӕ куы фӕхонынц, уӕд сын раст дзуапп радтын зониккам. Хъуыддаг уый мидӕг ис, ӕмӕ нӕ сыхӕгты: гуырдзиӕгты, мӕхъӕлӕтты, кӕсгӕтты ӕмӕ иннӕтӕй бирӕты уӕнгты хъазы аланты туг. Ахӕмтӕ уӕлдай фылдӕр та сты балхъартӕ ӕмӕ хъӕрӕсейӕгтӕм. Уымӕн ӕмӕ, аланты паддзахад сӕфты къахыл  куы ныллӕууыд, уӕд дзы бирӕ къордтӕ цӕргӕйӕ баззадысты сыхаг адӕмтимӕ ӕмӕ фесӕфтой се ‘взаг, ӕрмӕст нӕ рох кӕнынц     сӕ равзӕрд. Мӕнӕ куыд фыссы В.А. Кузнецов  йӕ чиныг «Очерки истории алан»-ы:

«Афтӕмӕй алантӕн ис ӕнгом генетикон бастдзинӕдтӕ Цӕгат Кавказы иуӕй-иу адӕмтимӕ: хъӕрӕсейӕгтимӕ, балхъайрӕгтимӕ, мӕхъӕлӕттимӕ, цӕцӕйнӕгтимӕ, адыгейтимӕ. Уыдонмӕ алыхуызон историон рӕстӕджыты алы аххосӕгтӕм гӕсгӕ бахаудтой иуӕй-иу алайнаг этникон къордтӕ».

Балхъары ӕхсӕн уый бӕрц ирон адӕм баззад, растдӕр зӕгъгӕйӕ, сӕ зӕххыл чи ӕрцард, уыдонӕй фылдӕр уыдысты, ӕмӕ ма зындгонд ахуыргонд М.М. Ковалевскийы фӕндаггоны фыстытӕм гӕсгӕ ссӕдзӕм ӕнусы райдайӕны се ‘взаг нӕ фесӕфтой, къуырийы бонтӕ, мӕйты нӕмттӕ хуыдтой иронау, нымайынц ирон дӕсгай нымадӕй. Ис сӕм бирӕ ирон мыггӕгтӕ. Афтӕ хъӕрӕсейӕгтӕм дӕр. Адонӕй та, быдыры чи цӕры, уыдон абон дӕр хонынц тъӕпӕнӕгтӕ, ома, тъӕпӕны цӕрджытӕ. Ферох кодтой се ‘взаг, фӕлӕ сӕ нӕ рох кӕны, аланты байзӕддаг кӕй сты, уый. Хуымӕтӕджы Дӕллаг Архызы X-XI ӕнусты аланты галуан — кувӕндӕтты сӕ фыдӕлты нӕ хонынц.

Ирон адӕм, иннӕ адӕмты ӕхсӕн баззайгӕйӕ, се ‘взаг кӕй фесафынц, сӕ царды ӕгъдӕуттӕ фылдӕр хатт ӕнцондӕр, кӕнӕ искӕмӕй ӕфсӕрмыйы охыл ӕвзӕрдӕртӕй кӕй баивынц, уый иуӕй дзурӕг у, сӕхиӕмбарынадмӕ уӕлӕнгай цӕстӕй кӕй кӕсынц, иннӕмӕй та сӕ ӕгӕр зӕрдӕхӕлардзинадыл, искӕмӕн сӕхицӕй фылдӕр аргъ кӕныныл. Райсӕм-ма нӕ фыдӕлтӕ-аланты тырыса. Ӕртӕ хуызӕй конд у: фыццаг хуыз — урс амоны зӕрдӕйы хорзӕх, фидауыны нысан ныр дӕр ӕппӕт адӕмтӕм дӕр у урс тырыса. Уый рахӕссынц сӕ разӕй. Ирӕттӕ хӕстмӕ дӕр сӕ разӕй уый хастой, хӕстӕй сӕ фидыдад тынгдӕр хъуыд. Ӕмӕ йӕ знӕгтӕ, ӕвӕццӕгӕн, сӕ лӕмӕгъдзинадыл нымадтой. Афтӕ кӕд нӕ уыд, уӕддӕр нын нӕ уыцы хорз миниуӕгӕй пайда кодтой ӕмӕ абон дӕр пайда кӕнынц.

Тырысайы дыккаг хуыз — сырх амоны адӕмы хӕстхъомдзинад Нӕ фыдӕлтӕ хӕсты куыд хъазуатӕй архайдтой, уый та истори зоны, фӕлӕ сӕ уӕддӕр хъыгдардта сӕ хатыр зӕрдӕйыконд. Уымӕн дӕр ӕвдисӕн сӕ тырысайы ӕртыккаг хуыз — бур. Фӕрныгад ӕмӕ бӕркады нысан. Ӕртӕ хуызӕй иуы дӕр нӕй хӕрамдзинады сау фӕд, иумӕ арвӕрдынау хурмӕ цӕхӕртӕ калынц, ӕвдисынц адӕмы ӕргом ӕмӕ хӕлар зӕрдӕйы уаг.

Наци йӕ историон фӕндаг хорз куы зона, уӕд ӕй дарддӕр куыд цӕрын хъӕуы, уый йын ӕнцондӕр рахатӕн у. Наци йӕхи куы зона, йӕхи куы ӕмбара, уӕд ӕнгомдӕр кӕны. Ӕнгомӕй та цыфӕнды зынтӕ ӕмӕ знаджы дӕр басӕтдзӕн.

Цгъойты Хазби

ОСТАВЬТЕ ОТВЕТ

Please enter your comment!
Please enter your name here