Нæ дзырдаивады зиууæттæй йæ цард тохвæлыст æмæ ирд сфæлдыстадон зарæгæххæст кæмæн уыд, ахæм фарны лæгтæй сæрыстыр уыдысты нæ дзыллæ кæддæриддæр. Уыдонæй иу уыд зынгæ поэт æмæ революцийы идеалтыл разæнгардæй тохгæнæг Багъæраты Созыр.
Багъæраты Созыр райгуырд 18 июлы 1888 азы Цæгат Ирыстоны Чырыстонхъæуы (ныр горæт Дигора). Социалон æгъдауæй йæ царды уавæртæ æвæрæз кæй уыдысты, уымæ гæсгæ фидæны поэт райста æрмæстдæр райдайæн ахуырад. Йе ‘фсымæртæй иу уырыссаг-япойнаг хæсты фæмард, иннæ та æфсæддон службæйы рæстæг низ ссардта æмæ цыбыр æмгъуыдмæ цардæй ахицæн. Уалынмæ амард йæ фыд Хъуырман, æмæ Созыры, куыд иунæг хæдзардарæджы, афтæ йæ æфсæддон хæс æххæст кæнынæй ссæрибар кодтой. Уыд запасы. Фæлæ йæм уый фæстæ 1914 азы фæсидтысты æфсадмæ æмæ афæдз баслужбæ кодта Ирон бæхджын æфсады дивизионы. Ам Созыр йæхи цæстæй федта, æфсæддонтæ, уыимæ, сæ бинонтæ дæр цы тухитæ æвзарынц, уый. Уыцы тохæвдылд азты хæстмæ, куыд æхсæнады æгъатыр, тугмондаг фæзындмæ йæ ахаст равдыста æмдзæвгæтæ «Хæфс» æмæ «Къазармай»-ы:
Гъурру, гъуырру, ци кæнон?
Цадæй хæрдмæ дзинадзун, —
Цард мин нæййес мæ фæндон —
Калм мæ хуссун нæ уадзуй.
Тæрсун хъæбæр мæ фурттæн,
Хасти фæцæй сæ хестæр.
Зин æй йе сæфт мæ зæрдæн,
Адтæй хорæй рæсугъддæр.
Гъурру, гъурру, ци кæнон?
Накæ кæнуй, æрзилдæй, —
Ани уæддæр нимæхсон,
Не ‘фсæдун æз сæ уиндæй.
Созыры æмдзæвгæ «Къазармай»-ы куы кæсай, уæд дæм йæ хъуыдыйы арæзтмæ æмæ лейтмотивмæ гæсгæ фæкæсдзæн Къостайы æмдзæвгæ «Салдат»-имæ хæрз æмхуызон. Поэт дзы ирдæй Къостайау равдыста æфсаддоны гæлиртæ цард, хæстарыд хъысмæт. Фæлæ уымæй кæуинагдæр уавæры æфсадмæ чи афтыд, уымæн йæ даринæгтæ фесты. Уый уынæм Созыры æмдзæвгæйы рæнхъыты:
Нæ бал мин ес мæ гъар хуыссæн,
Нæзи фæйнæг мæ буни.
Хуцау зонуй, ку бахуссон, —
Ци фæууиндзæн мæ фуни.
Фын у салдатæн йæ удлæууæн. Йæ ныфсы хал. Цыма бæллы, йæ фæрцы йæ бинонтæ йæ уæзæгыл куыд æмæ цæмæй цæрынц, уый фенынмæ:
Цæмæй зонун, куыд цæрунцæ
Мæ тухст мадæ мæ, мæ хуартæ.
Æвæццæгæн, никкæнунцæ,
Зæрдихалæн сæ хъæртæ.
Нæ мæ гъæуй уони кæуын,
Евгъуыйæнтæ сæ бæнттæ.
Низзарун, цид, тугъдмæ цæуын!
Æрхæссæн дзи нивæндтæ.
Бæргæ зарун фæлладæй дæр,
Фал бунмæ ниууолæфун,
Æруадзун, цид, мæ гъунгун сæр —
Зæрдуынгæгæй нийенæфун.
Ацы æмдзæвгæйы сæйраг архайæг фæлмæст, хæстæфхæрд салдат кæд цыфæнды зын æмæ тыхст уавæры ис, уæддæр дзы рох нæу йæ удлæууæн, йæ цæсты рухс — уарзон чызг. Уый тыххæй стыр сагъæсы кæй бахауд, уый мæтæй кæй руайы, уыцы æнкъарæнтæ та мæнæ куыд равдыста æмдзæвгæйы:
Æвеппайди мæ сау рæсугъд
Мæ зæрдæбæл ку ‘рлæууй, —
Хуæрунбæл дæр мæ цæсти суг,
Мæ фингæбæл низгъæлуй.
Мæнгæ дзурд уин нæ фæууодзæн:
Берæ уарзун мæ бæстæ,
Фал уегасемæй еу уодæн
Фулдæр уарзун мæ цæстæ.
Æ уиндæмæ ку фæббæллун, —
Ниххуссун мæ фæйнæгбæл,
Фал ме ‘намондæн фегъал ун
Ма тухсун мæ еунæгбæл.
Империалистон хæсты ныхмæ фыст æмдзæвгæтæм ма ахæссæн ис поэтикон уацмыстæ «Нæ мæрдтæн», «Æмбæлттæм». Ам ма Созыр дзыллæйы рæгъмæ хæссы йæ хъуыдытæ, куыд Уæрæсейы паддзахы хицаудзинады æгъдæуттимæ, цардарæзтимæ цæхгæр æнæразыдзинады зондыл хæст. Уымæ гæсгæ поэт 1916 азы ныууагъта йæ архайд империалистон хæсты. Фæлæ йын суанг февралы революцийы райдайæнмæ нæ уыд бар æмæ фадат йæ райгуырæн уæзæгмæ æрыздæхынæн.
Советон цардарæзтыл æмæ Октябры Революцийыл Созыр сæмбæлд æхсызгонæй. 1918 азы сси парти «Кермен»-ы уæнг. 1919 азы та йæ райстой Уæрæсейы Коммунистон (большевикты) партимæ. «Кермен»-ы партизанты къордтимæ Созыр разæнгардæй хæцыд генерал Шкуройы фыдгæнджыты ныхмæ.
Ирыстоны советон хицаудзинад куы æрфидар, уæд Созыр уæхскуæзæй æмæ разæнгардæй кусын райдыдта сæ хъæуы партион, рухсадон æмæ культурæйы, стæй хъæууонхæдзарадон артдзæстыты, куыстуæтты. Ног дугыл йæ зарæг бынтон аивдæрæй систа поэт. Мæнæ куыд фыссы йе ‘мдзæвгæ «Бонгинтæн», зæгъгæ, уым. Фыццаджыдæр, царды сой мæгуыр адæмы удтæй чи цъырдта, афтæ кæмæ каст æмæ сæ дуг æнусон у, уыдонæн Созыр цыма ног царды рæстдзинад сæ тæккæ размæ хæссы. Афтæ фыссы:
Нæ зонун — цæмæй æй
Сумах æхсарæ.
Æнцонæй есгæ нæй
Нæ царди барæ
Цæрдзинан, хуардзинан
Нæхе фæллойнæ
Косдзинан, есдзинан
Нæ зæнхи сойнæ.
Фидгун æй сонгун æй
Нæ мадæ — зæнхæ
Гъæздуг æй, бонгин æй
Сумах фудæнхæ.
Тугъ уогæй нæ разæй
Сумах мæлдзийайтæ.
Нурмийау агъазæй
Нæ ервæздзиайтæ.
Ног цардарæзтыл, ног бæстæйы хицауады рæстаг уынаффæты хорзæхтыл фæллойгæнæг адæмыл сæ аудындзинад куыд æвæрццæгæй ахады, уый тыххæй, стæй царды къабæзты цы хорз ивддзинæдтæ æмæ ног фæзындтытæ ис, уый тыххæй дæр Созыр ныффыста къорд æмдзæвгæйы «Раздзæуæгæн», «Нæ бæласæ», «Куырд» æмæ æндæртæ. Æмдзæвгæ «Зеууæнтæ» дæр поэты уды уыцы равгæн ахъаззаджы æвдисæн:
Зеууæттæ равзурстæй
Иристони дæр.
Дуйнебæл райгъуыстæй
Сæ фæндони гъæр.
Цæхæртæ калунцæ
Сæ фур цæрдæгæй,
Тиллæг æгъзалунцæ
Хæмпæл кæрдæгæй
Надæн æхсæдунцæ
Æ рагон риндзæ.
Цардæн амайуынцæ
Федар цæгиндзæ.
Номдзыд ирон поэт æмæ ахуыргонд, Джыккайты Шамил йæ чиныг «Ирон литературæйы истори»-йы (Дзæуджыхъæу, «Ир». — 2002 аз) Багъæраты Созыры тыххæй фыссы афтæ, Созыр, зæгъы, кад кæны революцийы геройтæн, рухстауджытæн, фæлæ уыдта ног царды негативон фæзындтæ дæр æмæ сæ хурмæ хаста сатирæйы фæрæзтæй. «Зноны урсытæй, — фыссы Шамил, — бирæтæ скодтой гамхудтæ, фестадысты сырх, халынц ног цард, цæлхдуртæ æвæрынц историон рæзтæн, сафынц адæмы хæрзты. Ахæмтæн сæ иу хай систы партион функционертæ, демагогийы аууон кæнынц сау митæ, стъигъынц адæмы, хæрынц къазна. Созыр сæ ныхмæ дзуры æргом æмæ ныфсджынæй». Шамил йæ ацы хъуыды бафидар кæнынæн хæссы Созыры æмдзæвгæ «Нæ царди нивæ»-йæ скъуыддзаг:
Гъæздугæн — лихстæ,
Мæгурæн — систæ,
Давæгæн — хунтæ
Косæгæн — зинтæ
Берæгъæн дæндаг,
Сайæгæн — фæндаг…
Куыд нæ литературæйы зиууæтты фылдæр хай, афтæ Созыр дæр йæ уацмыстæ фысгæйæ, æнцой кодта нæртон поэт Къостайы литературон æгъдæуттыл æмæ кæнонтыл. Хетæджы-фыртау Созырæн дæр йе ‘мдзæвгæты зыны дуджы азæлд, йæ цинтæ æмæ хъыгтимæ. Йæ сагъæстæ, æмæ мастимæ.
Багъæраты Созырæн кæд йæ цард цыбыр уыд (цардæй ахицæн 1928 азы 7 июлы), уæддæр нæ литературæйы историйы ныууагъта йæхи сæрмагонд аив фæд. Æмæ йе сфæлдыстадæй нæ дзыллæйы алы фæлтæрты зæрдæтæм дæр фæндаг кæй ардзæн, уый дызæрдыггаг нæу.
Æрмæг бацæттæ кодта ГАСАНТЫ Валерии
