Не ‘мкусæг, къамисæг Татьянæ Шеходанова мын радзырдта йæ мады мысинæгтæй иу цау, Сталинграды хæсты фæстæ пырх горæты уацары уæвæг немыцæгты ‘хсæн фельдмаршæл Фридрих Паулюсы куыд федта, уый тыххæй.
– Мæ мад Валентинæ Деменкова райгуырд 1936 азы Тамбовы облæсты. Йæ фыд Матвей уæд куыста обкомы, æмæ йæ йæ куысты фæдыл 1940 азы Сталинградмæ арвыстой. Матвей йæ бинонты дæр уырдæм аласта. Фыдыбæстæйы Стыр хæсты рæстæг, знаг Сталинградмæ куы æрбахæстæг, уæд Матвей Деменков эвакуацийы мадзалæн разамынд лæвæрдта. Сабиты, зæрæдтæ æмæ сылгоймæгты цæугæдон Волгæйы фаллаг фарсмæ аргъæвыныл архайдта. Мæ мадыл уæд фондз азы цыдис, æмæ дзырдта, доны сæрты куы ахызтысты, уæд сæ уæрдæтты сбадын кодтой æмæ тыгъд быдыры куы фæцæйцыдысты, уæд немыцаг хæдтæхджытæ сæ сæрмæ æвиппайды фæзындысты æмæ бомбæтæ калын райдыдтой. Иууылдæр сæхи æмбæхсынмæ фесты, чи – уæрдæтты бын, чи зæххыл ныддæлгом, фæлæ чысыл Валентинæ лæугæйæ аззад. Немыцаг хæдтæхæг æм æрбаввахс, уыдта, йæ мидæг чи бадтис, уыцы афицеры дæр, фæлæ сывæллон йæ бынатæй нæ фезмæлыд. Хæдтæхæджы кабинæйæ немыцаг комкоммæ чызгмæ каст, фæлæ йæ, цæмæндæр нæ фехста, бомбæ дæр не ‘рыппæрста, фæлæ фæстæмæ йæ æфсæн базыртæ разылдта æмæ атахт. Деменковты бинонтæ Уралы цардысты, цалынмæ Сталинградыл тох нæ фæци, уæдмæ. Фæстæмæ эвакуацийæ æрыздæхтысты пырх горæтмæ. Цыдис 1943 аз. Немыцы асырдтой, чи дзы баззад, уыдон та уацары сæхи раттой сырхæфсæддонтæм. Уацайрæгты арæх фенæн уыдис, куыд сыгъдæг кæнынц дæрæнгонд объекттæ, уый. Мæ мад дзырдта, зæгъгæ, æхсæз-авд азы йыл цыд, Сталинградмæ куы æрыздæхтысты, уæд. Горæты цард сабыргай йæ къæхтыл лæууын райдыдта. Скъолатæ дæр скуыстой, æмæ сывæллæттæ ахуырмæ бацыдысты.
Ме ‘фсин Лидия Евстратова та бавзæрста Ленинграды æрхъула. Цыдис ыл уæд цыппар азы. Йæ фыд Николай Евстратов, Советон Цæдисы Хъæбатыр, танкист, йæ бинонты эвакуацийы рæстæг хъавыд Ленинградæй арвитын. Цы бирæ фыдбонтæ бавзæрстой, уыдоны тыххæй зæронд ус æнæ цæссыгæй дзурын дæр нæ фæрæзта. Уæд егъау цад Ладогæйы сæрты хызтысты иууылдæр, уымæн æмæ иунæг фæндаг уыдис аирвæзынæн, хуыдтой йæ «Дорога жизни», уæзласæн машинæтæ ихыл бырыдысты сындæггай. Лидия дзырдта, зæгъгæ, машинæйы кабинæйы цалдæр сывæллонæй бадтысты æмæ, хъæрæй куыд куыдтой, уый тыххæй. Ома, тæссаг фæндагыл цæугæйæ, тæрсынæн æмбаргæ дæр ницы кодтой, фæлæ æххормаг уыдысты æмæ нæ фæрæзтой стонгæн. Дзырдта ма, уæзласæн машинæтæн, дам-иу, сæ кабинæты дуæрттæ уыдысты гом, мыййаг, цæлхыты бын их куы ныттона, уæд, цæмæй адæм агæппытæ кодтаиккой. Фæлæ бирæ уыдис, Ладогæйы бынмæ æд адæм æмæ хойраг чи аирвæзт, ахæм машинæтæ. Цады бынæй-иу дзул сисыныл дæр архайдтой, – дзырдта Татьянæ йæ мад æмæ йе ‘фсины мысинæгтæ.
Саутæты Тамилæ
