Кучиты Юрийы стъалы судздзӕн ӕнустӕм

0
334

Атомон ихсӕттӕг наутӕ «Ленин» ӕмӕ «Арктикӕ»-йы полярон капитан, Социалистон Фӕллойы Хъӕбатыр Кучиты Сергейы фырт Юрийы райгуырдыл ацы аз сӕххӕст 100 азы. Йӕ царды  54 азы нӕ зындгонд ӕмзӕххон радта денджызон флоты службӕйӕн, уыдонӕй 40 азы — Цӕгатаг денджызон фӕндагыл ихты ‘хсӕн наутыл ленк кӕнгӕйӕ. Хохаг ирон лӕппуйӕн йӕ ном ӕппӕт дунейыл айхъуыст 1977 азы 17 августы. Кучийы-фырт разамынд кӕмӕн лӕвӕрдта, уыцы советон атомон ихсӕттӕг нау «Арктикӕ» бахӕццӕ Цӕгат полюсмӕ. Денджызы ленк кӕныны историйы уый уыди фыццаг цау…

Кучиты Юри райгуырд 1919 азы 26 августы Цӕгат Ирыстоны Тибы хъӕуы. Йӕ фыд Сергей уыд Цӕгат Ирыстоны зӕхгуысты комиссар. 1938 азы ӕнаххосӕй баййӕфта ӕфхӕрд. Йӕ сыгъдӕг ном ын раздӕхтой 1956 азы. Йӕ мад Хетӕгкаты Василийы чызг Любӕ уыди Нарӕй рацӕугӕ,  хӕдзары ӕфсин, хӕдӕфсарм, куырыхон сылгоймаг.

Юрийӕн йӕ удыхъӕды хуыздӕр миниуджытӕ сфидар сты Сырх ӕфсады, уӕлдайдӕр та йӕ уӕлдӕфон тыхты ӕхсарджын историйы бындуртыл. Йӕ фыды йын цы аз ӕрцахстой, уыцы уӕззау 1938 аз Юри иттӕг хорз бӕрӕггӕнӕнтимӕ каст фӕци Дзӕуджыхъӕуы 27-ӕм скъола. Лӕппумӕ уыд иунӕг бӕллиц — фӕндыд ӕй тӕхӕг-куынӕггӕнӕг суӕвын. Йӕ аттестаты фыст уыд: «ССР Цӕдисы Адӕмон комиссарты советы ӕмӕ Большевикты ӕппӕтцӕдисон Коммунистон партийы (ВКП(б))-йы Центрон Комитеты уынаффӕмӕ гӕсгӕ Кучиты Сергейы фырт Юрийӕн ис уӕлдӕр скъоламӕ ӕнӕ фӕлварӕнтӕй бацӕуыны бар». Фӕлӕ  лӕппуйы нӕ райстой нӕдӕр Жуковскийы номыл ӕфсӕддон-уӕлдӕфон академимӕ, нӕдӕр ӕфсӕддон тӕхджыты скъоламӕ, нӕдӕр Бауманы номыл Мӕскуыйы ӕфсӕддон-техникон институтмӕ.

Хӕстӕн йӕ  хӕдразмӕ полярон авиацийы управленийы хицау, Советон Цӕдисы Хъӕбатыр Марк Иваны фырт Шевелевмӕ ӕрбацыд къӕсхуыртӕгомау лӕппу. Марк Шевелев  уыд, йе скондмӕ Цӕгат Ирыстон дӕр кӕдӕм хауд, уыцы ӕвзарӕн зылдӕй ССР Цӕдисы Сӕйраг Советы депутат. Йӕ фынты дӕр тӕхгӕ чи кодта, уыцы ӕрыгон лӕппу ӕрбацыд, йӕ цард уӕлдӕфимӕ чи сбаста, ахӕм адӕймагмӕ — йӕ зӕрдӕ дардта, кӕй йӕ бамбардзӕн, ууыл. Шевелев ӕм байхъуыста ӕмӕ загъта: «Кӕд дӕ мӕ уынаффӕ хъӕуы, уӕд дын зӕгъын — Диксоны сакъадахмӕ ацу ӕмӕ дзы матросӕй бакус. ӕцӕг лӕгты ‘хсӕн ацӕр, дӕхи бафӕлвар. Стӕй ма дӕ ныййарӕгӕн дӕр ӕххуыс кӕндзынӕ».

Афтӕмӕй, 1941 азы 5 июны Шевелевы уынаффӕйӕ Юри ссис сыфцӕйласӕг нау «Василий Молохов»-ы матрос. Уый фӕстӕ службӕ кодта Арктикӕйы флоты наутыл кӕстӕр афицерӕй. Хӕсты азты ленк кодта хъахъхъӕнӕг наутыл, стӕй ихсӕттӕн наутӕ «Таймыр» ӕмӕ  «Малыгин», «Сибиряков»-ыл.

1944 азы Кучиты Юри каст фӕцис штурманты скъола, уый фӕстӕ та — адмирал Макаровы номыл паддзахадон денджызон академи. 1962-1963 азты уыд ихсӕттӕн наутӕ «Мурманск» ӕмӕ «Киев»-ы капитан, атомон ихсӕттӕн нау «Ленин»-ы капитаны хӕдивӕг, 1964 азы та дзы нысангонд ӕрцыд капитанӕй. Уӕд  ацы науыл,  фӕстӕдӕр та, ихсӕттӕн нау  «Владивосток»-ыл цӕугӕйӕ, сгарын райдыдта зӕххы къорийӕн йӕ цӕгатагдӕр ранмӕ бацӕуӕнтӕ. ӕмӕ, ацы ихсӕттӕн наутыл полюсмӕ бахӕццӕ уӕвӕн кӕй ис, уыцы хъуыдыйыл ӕххӕстӕй баууӕндыд. Уӕдӕй фӕстӕмӕ йӕ цард  сбаста  Уӕрӕсейы Арктикӕйы флотимӕ.

1971 азы 5 июны Кучиты Юри нысангонд ӕрцыд,  аразгӕ ма кӕй кодтой, уыцы ихсӕттӕн нау «Арктикӕ»-йы капитанӕй, ӕмӕ йын  дӕс азы дӕргъы разамынд лӕвӕрдта.  Кучийы-фырт разынд стыр курдиаты хицау. Йӕ размӕ чи куыста ӕмӕ, Цӕгатаг полюсмӕ фӕндаг айгӕрдын сӕ бӕллиц кӕмӕн уыд, уыцы полярон капитантӕй бирӕты фӕлтӕрддзинадимӕ базонгӕ, арктикон университеттӕ ацыд ӕмӕ сси фӕлтӕрдджын, дӕсны капитан. Арктикӕйы йӕ се ‘ппӕт дӕр зыдтой ныфсхаст адӕймагӕй, тӕрсгӕ ӕппындӕр чи ницӕмӕй кодта, ахӕм капитанӕй. Суанг ма йыл чидӕр карикатурӕ дӕр скодта: бӕхыл хъазӕгау ӕй сныв кодтой ихты ‘хсӕн, цыма ӕцӕгӕйдӕр бӕхыл бадгӕйӕ ихты ‘хсӕн цӕуы, афтӕ…

1977 азы 17 августы ӕппӕт дунейыл айхъуыст  диссаджы хабар: ихсӕттӕн нау «Арктикӕ» фӕндаг айгӕрста Цӕгатаг полюсмӕ. Размӕ та йӕ кодта не ‘мзӕххон Кучиты Юри. Стыр цымыдисӕй адӕм алы бон дӕр хъуыстой, ихсӕттӕн науӕн размӕ  цӕуын куыд ӕнтысы, уыцы хабӕрттӕм ӕмӕ йын алчидӕр, стырӕй, чысылӕй куывта, цӕмӕй фӕрӕствӕндаг уа. Фӕндаг та хуымӕтӕг ӕмӕ ӕнцон нӕ уыд: куы-иу йӕ размӕ алыхуызон къуыхцытӕ фӕзынд, куы-иу егъау ихты ‘хсӕнмӕ бахауд, уӕдӕ боныхъӕд дӕр экспедицийы пайдайӕн нӕ уыд.

Уавӕр афтӕ вазыгджын уыд, ӕмӕ экспедицийы разамонӕг, ССР Цӕдисы денджызон флоты министр Тимофей Гуженко Кучиты Юрийӕн загъта: «Дӕ куыстмӕ дын нӕ ныхилын ӕмӕ дӕ нӕ хъыгдарын, уымӕн ӕмӕ ӕууӕндын экипажы иттӕг дӕсныдзинадыл. Кус ӕнӕдызӕрдыгӕй. Фӕлӕ исты, мыййаг, куы ӕрцӕуа, уӕд дзуапп дӕтдзыстӕм нӕ дыууӕ дӕр». Фӕлӕ алцыдӕр ацыд нывыл — «Арктикӕ»-йы экипаж схӕццӕ Цӕгатаг полюсмӕ. Уый уыд зонды, наукӕйы, стӕй советон адӕймагӕн йӕ удыхъӕд ӕмӕ фидар хъомысы фыццаг ахӕм иумӕйаг уӕлахиз. Райгуырӕн бӕстӕ стыр аргъ скодта полярникты сгуыхтдзинадӕн ӕмӕ сӕ схорзӕхджын кодта ордентӕ ӕмӕ майдантӕй. Кучиты Юрийы барстой йе ‘мном ӕмӕ йӕ хорз ӕмбал Юрий Гагаринимӕ. Экспедици равдыста, атомон ихсӕттӕн флоты гӕнӕнтӕ ӕнӕкӕрон кӕй сты, уый.

1977 азы 14 сентябры ССР Цӕдисы Сӕйраг Советы Президиумы Указӕй «Атомон ихсӕттӕн нау «Арктикӕ»-йы эксперименталон цыд Цӕгатаг полюсмӕ бацӕттӕ кӕныны ӕмӕ йӕ саразыны стыр сгуыхтдзинады  ӕмӕ уыцы хъуыддаджы хъӕбатырдзинад ӕмӕ лӕгдзинад равдисыны тыххӕй» Кучиты Юрийӕн лӕвӕрд ӕрцыд Социалистон Фӕллойы Хъӕбатыры ном.

1981 азы мартъийӕ 1995 азы июнмӕ Кучиты Юри куыста Мурманскы денджызон наулӕууӕны. Архайдта Бетъырбухы Балтикӕйы науаразӕн заводы атомон ихсӕттӕн науты проекттӕ кӕныныл ӕмӕ сӕ аразыныл. Флотӕн Кучиты Юри ӕдӕппӕтӕй снывонд кодта 54 азы.

Кучиты Юрийы ӕфсӕддон ӕмӕ фӕллойадон хъӕбатырдзинадӕн райгуырӕн бӕстӕ скодта стыр аргъ. Хорзӕхджын ӕрцыд Ленины орденӕй, Фӕллойадон Сырх Тырысайы орденӕй, Фыдыбӕстӕйы хӕсты 2-аг къӕпхӕны орденӕй, «Советон Фӕсполярье хъахъхъӕныны тыххӕй», «Германыл уӕлахизы тыххӕй» майдантӕй. Уыд сгуыхт полярник, денджызон флоты сгуыхт кусӕг, Географион ӕхсӕнады кадджын уӕнг, атомон ихсӕттӕн нау «Арктикӕ»-йы кадджын капитан.

1983 азы 25 январы Дзӕуджыхъӕуы горсоветы ӕххӕсткомы уынаффӕйӕ Кучиты Юрийӕн лӕвӕрд ӕрцыд «Горӕт Дзӕуджыхъӕуы кадджын гражданин»-ы ном.

Пенсимӕ куы рацыд, уӕд  Бетъырбухы цард, фӕлӕ Цӕгат Ирыстонмӕ арӕх цыд, кодта патриотон ӕмӕ интернационалон хъомыладон куыст.

Кучиты Юри амард 2005 азы 17 декабры. Йӕ цард  снывонд кодта денджызӕн, Арктикӕйӕн ӕмӕ йӕ цардӕмбал Нинель Константины чызгӕн. Уый амард 1999 азы февралы, ӕмӕ Юри бафӕдзӕхста, цӕмӕй, куы амӕла, уӕд сӕ дыууӕйӕн дӕр се ‘ртхутӕг бакалой Ихджын фурды доны. ӕмӕ Мурманскы наулӕууӕны кусджытӕ, сӕ разамонджытӕ ӕмӕ атомон ихсӕттӕн флоты денджызонтӕ сӕ номдзыд капитаны фӕстаг фӕдзӕхст сӕххӕст кодтой…

КЦОЙТЫ Фатимӕ,

РЦИ-Аланийы Центрон архивы кусӕг

ОСТАВЬТЕ ОТВЕТ

Please enter your comment!
Please enter your name here