2020 азы чингуыты тæрхæгыл фæзынд Цæгæраты Созырыхъойы чиныг «Аивады суадон», зæгъгæ. Хъыгагæн, уыцы рæстæг мын фадат нæ фæци чиныджы æрмæджытæ лæмбынæг бакæсынæн, фæлæ мæм ныр куы æрбафтыд, уæд æй тынг зæрдиаг æмæ лæмбынæгæй бакастæн цалдæр хатты дæр. Æмæ мæ бафæндыд мæ уарзон газеты фæрцы йæ автор æмæ чиныджы тыххæй мæ цæстæнгасимæ базонгæ кæнын газеткæсджыты.
Фыццаджыдæр, стыр бузныг зæгъын чиныг саразджытæн. Созырыхъойы хуызæн куырыхон, дзырддзæугæ хистæрты нæмттæ хъуамæ рохуаты ма уой, рæстæджы фæлмы бын ма кæной. Æмæ ууыл кæй бацархайдтой йæ хиуæттæ, йе сфæлдыстадон бынтæ арф æвæрæны æвæрдæй кæй нæ баззадысты, фæлæ сæ адæмы размæ кæй рахастой, уый мын у тынг æхсызгон. Чиныджы цыдæриддæр фыст ис, уыдон иууылдæр сты æцæг хабæрттæ, иу дзырд дæр дзы аппаринаг нæу. Афтæ хъуыды кæнынц, чи йæ бакаст, уыцы дзыллæтæ се ‘ппæт дæр.
Созырыхъойы кой-иу æз арæх хъуыстон мæ ныййарджытæ æмæ нæ сыхы хистæртæй, скъоладзау ма куы уыдтæн, уæд. Фæлæ йын йæ адæймагдзинад, йæ лæгдзинæдтæ, йæ дзырдарæхстдзинад бæлвырддæр базыдтон, ивгъуыд æнусы 70-æм азты Уæллаг Фыййагдоны скъолайы кусын куы райдыдтон, уæд. Созырыхъойы-иу мах, ахуыргæнджытæ, арæх æрбахуыдтам скъоламæ. Комбæсты хистæры фембæлд рæзгæ фæлтæримæ-иу нын уыд стыр ахъаз хъомыладон куыстæн. Аив ирон æвзагыл-иу ахуырдзаутæн радзырдта йæ хæстон фæндæгты тыххæй.
Гуырын сæм кодта уарзондзинад Райгуырæн бæстæмæ, Ирыстонмæ, ирон адæмы удварны хæзнатæм – мадæлон æвзаг, фыдæлтæй ныууадзгæ æгъдæуттæм. Аив æмæ хъæздыг – мадæлон æвзагыл-иу зæрдæ-
агайгæ, зæрдæмæхъаргæ ныхас куы райдыдта, уæд æм-иу ахуырдзаутæ сæ улæфт дæр баурæдтой, афтæмæй йæм лæмбынæг æмæ цымыдисæй хъуыстой. Йæ куырыхон зондæй хайджын кодта кæстæрты. Йæ цыргъзонд ныхæстæ, йæ мидисджын æмбисæндтæ куырттатæгтæ абон дæр нæ рох кæнынц. Йæ таурæгътæ, йæ аргъæуттæ тынг зæрдиагæй кæсынц рæзгæ фæлтæртæ.
Созырыхъо уыд æцæг ирон нæртон лæг. Йæ алы уæнджы дæр уыд ирон æгъдау, ирон æфсарм. Комбæсты-иу цы циндзинад нæ бабæлвырд кодта, йæ аив зард-иу цы чындзæхсæвы нæ райхъуыст, уый-иу зæрдæмæ дæр нæ цыд. Созырыхъо-иу хистæрæн кæм бадт, уыцы фынгæвæрд-иу уыд бæллиццаг. Нæ хатыр кодта, ирон æгъдæуттæ зыгъуыммæты чи кодта, уыдонæн. Нæ барста, æнаив дарæсы-иу чи рацыд уынгмæ, æхсæнадон бынæттæм, уыдонæн дæр – бауайдзæф сын-иу кодта. Уæдæ-иу зианы, табæты раз дзургæйæ, йæхимæ дзыллæты æрыхъусын кодта. Мæнæ куыд фæзæгъынц, йæ дзыхы ныхасы уыдис стыр фарн. Ца-
вæрфæнды туджджынты дæр-иу ма бафидауын кодтаид, уымæн уæвæн никуы уыд. Йæ куырыхон зонд, йæ арæхстдзинад никæмæн æвгъау кодта. Суанг ма сыхаг республикæтæм дæр хæццæ кодта. Созырыхъо удуæлдай архайд кодта ирон адæмы иудзинадыл, Хуссар æмæ Цæгаты иудзинадыл. Уымæй уæлдай ма, Созырыхъо уыд æрмдæсны дæр. Йæ æрмдзæфæй дæр цæстуарзонæй хайджын кодта адæмы. Иуныхасæй, Цæгæраты Созырыхъо Иры дзыллæтæн алцæмæй дæр уыд дæнцæг – йæ аив дарæс, йæ рацыд, йæ дзыхы ныхас, йæ æвидигæ куырыхон зондæй.
Мæнæ куыд дзырдта, Цæгæраты Созырыхъо йæ рухс дунейæ куы ахицæн, уæд саударæн æмбырды æрцæуæг адæмæй иу ацæргæ нæлгоймаг (йæ ном æмæ йын йæ мыггаг нæ бахъуыды кодтон): «Канд сымах, Куырттаты ком, нæ бавдæлон стут ахæм зондджын, куырыхон хистæрæй, фæлæ æнæхъæн Ирыстон æмæ ма нæ сыхæгтæ дæр. Ирæй, Кæсæгæй, Цæцæнæй, Мæхъхъæлæй – Созырыхъойы кæм нæ зыдтой, хæлæрттæ, æрдхæрдтæ йын кæм нæ уыд, ахæм дзы нæ разындзæн. Уымæн æвдисæн – абоны бон. Алчидæр уыны, цас дзыллæ æрбамбырд алы рæттæй Созырыхъойæн фæстаг фæндараст зæгъынмæ. Зæххон адæймагмæ ахæм бон æнхъæлмæ кæй кæсы, уый алкæмæн дæр у хъуыдыйаг. Æнæмæлгæ дуне нæй, фæлæ дæ фæстæ фарн куы ныууадзай, адæм сæ мысинæгты дæ хорзы кой куы кæной, дæ фæдтæ мигъ бон дæр, айдæнау ирдæй куы зыной æмæ сыл рæсугъд дидинджытæ куы зайа, уæд уый амондджын мард у, уæд уыцы адæймаг а зæххыл дзæгъæлы нæ фæцард. Æнæмæнг, Созырыхъо уыдонæй иу уыди. Цалынмæ йæ зæрдæ йæ куыстæй нæ банцад, уæдмæ не ‘вгъау кодта йæ зонд, йæ хъару. Искæй фарсмæ æрбалæууын, искæмæн баххуыс кæнын, рæстæй цæрын, мыггаджы, комбæсты, Ирыстоны ном æмæ кад хъахъхъæнын – уыдæттæ уыдысты йæ зæрдæйы домæнтæ»…
Куыд ис ферохгæнæн ахæм хистæры. Раст бакодтой, чиныгыл чи бакуыста, уыдон. Æгайтма, Созырыхъойæн йе сфæлдыстадон бынтæ нæ фесæфтысты. Æз æппындæр дызæрдыг нæ кæнын, Цæгæраты Созырыхъойы чиныг «Аивады суадон» алы ирон адæймагæн дæр кæй уыдзæн уæлыстъол чиныг. Уымæн æмæ дзы ис бирæ зондамонæнтæ, арфхъуыдыджын, цыргъзонд ныхæстæ, æмбисæндтæ. Бæлвырд дзы фыст ис ирон æгъдæутты, ирон фынджы æвæрд æмæ бадты тыххæй, номхыгъдæй, нæ фыдæлтæ сæ куыд æххæст кодтой, афтæ. Абон бирæ дзырд цæуы, ирон æгъдæуттæ куыд растдæр кæнгæ сты, ууыл. Æмæ, цæмæй нæ рæсугъд æгъдæуттæ сæ гаччы сбадой, уымæн æвæджиау ахъаз у ацы чиныг. Хорз уаид, «Иры Стыр Ныхас»-ы уæнгтæ – æгъдæутты комитетты сæрдартæ дæр сæ сæ куысты куы пайда кæниккой ацы чиныгæй. Ам бæлвырдæй фыст сты, ирон адæмы æгъдæуттæ куыд дих кæнынц, куыд сæ æххæст кæнын хъæуы, уыдæттæ.
Чиныг у ахъаззаджы æххуыс ирон æвзаджы ахуыргæнджытæн, кълæсты разамонджытæн скъоладзаутимæ хъомыладон куысты. Ирон культурæ æмæ æгъдæутты программæтæ чи аразы, уыдон дæр куы пайда кæниккой ацы чиныгæй, ома, арæзт куы цæуиккой Цæгæраты Созыры-хъойы зондамонæнты бындурыл, уæд уый уаид иттæг хорз мадзал кæстæрты ирондзинадæй ифтонг кæнынæн.
Чиныг уæлдай цымыдисаг у цæстуынгæ, архивон æрмæгæй. Бирæ дзы ис алыхуызон къамтæ. Таурæгътæ, аргъæуттæ æмæ уацаутæ, сæ мидисмæ гæсгæ дзы цы цымыдисаг хуызджын нывтæ ис, уыдон та чиныг кæнынц уæлдай хъæздыгдæр. Чиныг аразджытæ бæстон бакуыстой йæ фæлгонцадыл – аив у æддаг бакастæй. Цыбыр дзырдæй, фау æрхæссæн æм нæй – ничи, ницы ферох.
Мæ фыстæджы кæронбæттæны ма иу хатт зæгъын бузныг чиныг саразджытæн. Созырыхъо уыл хæрзмæ аудæд!
ФÆРНИАТЫ Рая,
Уæллаг Фыййагдоны цæрæг
