Црауы фæскомцæдис куы равзæрд, уæд хъæуы фæсивæд разæнгардæй цыдысты йæ рæнхъытæм. Фæлæ алкæй нæ истой. Зæхкусæг бинонтæй чи рацыд, ахæм æрыгон лæппутæ æмæ чызджытæ-иу систы фæскомцæдисонтæ. Хъæздгуыты-кулакты цоты сæ рæнхъытæм нæ уагътой.
Уæды рæстæджы арæзт цыд ног цард æмæ фæскомцæдисонтæ æмхуызонæй йæ фарс ралæууыдысты. Ахадгæ æххуыс кодтой партийы уæнгтæн коллективизацийы азты. Хъæуы уыдис хъæздгуытæ æмæ цъаммар ныхæстæ хæлиу кодтой адæмы æхсæн, цæмæй иумæйаг хæдзарадмæ ма бацæуой. Дзырдтой, уым, дам, сылгоймагæй-нæлгоймагæй иу хъæццулы бын хуысдзысты.
Æцæгдæр, хъæуы цæрджытæ дызæрдыг кодтой, колхозмæ цæуой æви ма цæуой, ууыл. Фæлæ фæскомцæдисонтæ сæхи сбастой хуымæтæг адæмимæ, æмæ æмбарынгæнæн куыст кодтой ног царды тыххæй. Уæды рæстæджы хорз фæскомцæдисон организаци сæвзæрд Црауы. Йæ сæргъы уыд Бтемыраты Хасæхъойы фырт Иван. Йæ фарсмæ æрбалæууыдысты Бекъойты Георги, Уазиты Бзеу, Уырымты Тæтæрхъан, Бекъойты Аслæнджери, Кæсæбиты Елбыздыхъо, Бутаты Маска, Мсойты Ибрагим æмæ æндæртæ.
Црауы иумæйаг хæдзарадæн бындур æвæрд куы ‘рцыд ссæдзæм азты, уæд хъæуы куырыхон лæгтæ Кæсæбиты Хъанцау, Хлойты Хату, Таболты Алыбег хъæуы цæрджытæй куырдтой, цæмæй сæ уæлдай хор тауæнтæм радтой мыггагæн. Уæдæ кусæг фос дæр хъуыд æмæ бирæтæ сæ бæхтæ æмæ галтæ радтой ног хæдзарадæн. Фыццаг æй схуыдтой артел, уый фæстæ — кооператив, фæстагмæ та ссис колхоз «Раздзог».
Иу ныхасæй, хъæуы цæрджыты фылдæр хай сæ фæллой нæ бавгъау кодтой иумæйаг хæдзарады рæзтæн. Уæды рæстæджы кулактæ кæй хуыдтой, уыдон та уыдысты æртæ хæдзары: Бутаты Дадо, Бицъоты Тæтæрхъан æмæ Фардзинты Состыкк, Бицъотæ æмæ Фардзинтæ барвæндонæй радтой сæ фос колхозмæ æмæ дзæбæхæй сæ царды кой кодтой, Бутатæ та сæ кæй нæ лæвæрдтой, уый тыххæй сæ ахастой Сыбырмæ.
Абоны цæстæй кæсгæйæ, колхозтæ куы арæзтой, уæд бирæ æнæраст хъуыддæгтæ конд æрцыд. Чысыл хъæздыгдзинад кæмæ уыдис, уый дæр-иу адæмы знагæй агæпп ласта æмæ-иу карз политикон æфхæрдтытæ баййæфта. Фæлæ уый æндæр ныхасы аккаг у. Хъæуы кулакты тыххæй дарддæр куы дзурæм, уæд Бутатæн канд сæ фысты дзуг ист не ‘рцыд, фæлæ ма сæ хæдзæрттæ дæр. Æрбынат дзы кодтой колхозы правлени, партком, фæскомцæдис æмæ хъæууон Совет.
Æртынæм азты фæскомцæдисы уæнгтæ дзæвгар бабирæ сты хъæуы. Уыцы заманы бирæ адæм кæсын, фыссын нæ зыдтой æмæ фæзынд лозунг: «Фесафæм æнахуыргонддзинад». Фæскомцæдисонтæ фидаргонд æрцыдысты Црауы уынгтыл, æмбырд кодтой хицæн хæдзæрттæм, Мсойты Верæ та сын кæсын æмæ фыссын амыдта. Иу ныхасæй, «ликбезтæ» бирæтæн стыр ахъаз фесты: базыдтой кæсын æмæ фыссын. Цард йæ гаччы сбадт куыдфæстæмæ. Хъæуы цæрджытæ намысджын фæллой кодтой бынæттон хæдзарады. Уæдæ бæлвырд фæхæстæгдæр сты культурон цардмæ дæр. Бирæтæ исын райдыдтой газеттæ æмæ журналтæ, æнæдзургæ кинонывтæ æвдисын райдыдтой хъæууон клубы. Адæмы æхсæн культурон-рухсадон куыст кæнын фæскомцæдисмæ хаудта æмæ сæм ацы хъуыддæгты чысыл лæджыхъæд нæ разынд.
1938 азы Црауы фæскомцæдисон организацийы секретарь уыд Мсойты Аслæнбег. Уæд хъæуы фæсивæд æппæтæй дæр уыдысты фæскомцæдисонтæ. Алкæмæндæр дæр дзы уыд хицæн хæслæвæрд. Зæгъæм, хъæуы фæкæсинаг хæдзæрттæ ныссыгъдæг кæнын, чъырæй сæ рацæгъдын сæхимæ райстой Баскаты Соня, Мсойты Рая, Дзебойты Соня, Аня Понедельникова æмæ-иу сæ алы хатт дæр зæрæдтæ арфæйагæй баззадысты.
Чызджыты хуызæн лæппутæ дæр кадимæ æххæст кодтой сæ бæрныгонд хæстæ. Сидзæргæс сылгоймæгтæн, æндæр фæкæсинаг хæдзæрттæн зымæгон суг ластой хъæдæй, уалдзæджы та-иу сын сæ цæхæрадæтты алыварс каутæ сбыдтой кæнæ та-иу сæм хуым кæнынмæ фæкастысты. Зæрдиагдæрæй архайдтой фæскомцæдисонтæ Баскаты Иван, Таматы Солтан, Къуымæллæггаты Налыхъ, Саулаты Хæсанæ, Созæты Мурат æмæ иннæтæ.
Фыдыбæстæйы Стыр хæст куы райдыдта, уæд Црауы фæскомцæдисон организацийæ бирæ нал баззад хъæуы. Канд лæппутæ нæ, фæлæ ма чызджытæ дæр ацыдысты тохы быдырмæ. Уыдон сты Бутаты Царицæ, Дудиаты Рая, Баскаты Езетхан æмæ Гæдзалаты Оля. Хæст хæст у æмæ, хъæуы фæскомцæдисонтæй бирæтæ сæ цард нывондæн æрхастой Райгуырæн бæстæйы сæраппонд.
Адæм сабыр цард куы райдыдтой, уæд хæдзарад хъуыд йæ къахыл слæууын кæнын. Ам дæр та фæскомцæдисонтæ уыдысты хъæуы раззагдæртæ. Ботъоты Степан йæхимæ райста бæхты фермæ æмæ йын йæ хорз куысты тыххæй Буденный Кады гæххæтт дæр ма сæрвыста.
Уæдæ кæрчыты фермæ дæр нал уыд хæдзарады. Ацы къабаз цæмæй сырæза, уый тыххæй фæскомцæдисонтæ Бæцойты Фаризæт æмæ Бутаты Гадизæт æмбырд кодтой, хъæуы цæрджытæ бархийæ цы кæрчытæ лæвæрдтой, уыдон. Фæскомцæдисы уæнгтæ Хъæрджынты Жорæ, Гæздæнты Æхсарбег, Созæты Зимæ, Гаситы Валодя, Икъаты Махар та трактортыл сбадтысты. Уæды рæстæджы Зилахары фæскомцæдисон къорд дæр Къалаты Кимы разамындæй ахъаззаг фæллой кодта Црауы быдырты.
— Цыппорæм азты кæрон æз уыдтæн хæдзарады фæскомцæдисон организацийы секретарь, — дзырдта Мсойты Аслæмырзæ (рухсаг уæд). — Колхозы правлени æмæ партион организацийы раз фарста æрæвæрдтам, цæмæй фæсивæдæн зæхх радих кæной. Нæ фæндоныл дыууæ нæ загътой æмæ 50 гектары нартхоры хуым хорз бакуыстам Хъабагъуаты. Иннæ хæдзарæдтæй нæ къухы фылдæр æнтыстдзинад кæй бафтыд, уый тыххæй нын лæвæрд æрцыд ФÆЛКЦ-йы Алагиры райкомы Цæугæ сырх тырыса.
Ныр фæскомцæдисон организацитæ нал сты ахуырады, промышленносты æмæ хъæууон хæдзарады къабæзты. Фæсивæдæн куысты бынæттæ нæ фаг кæны æмæ дзы бирæтæ æрлæууыдысты давыныл, марыныл, фыднозтыл, æндæр æвзæрдзинæдтыл. Мæнмæ гæсгæ, абон мах æхсызгон хъæуы, нæ кæстæрты раст фæндагыл чи сараза, ахæм разæнгардгæнæг тых. Уый та у фæскомцæдис æмæ хъуамæ раздæры хуызæн аккаг бынат æрцахса нæ царды.
ТОХСЫРТЫ Къоста
